تالار تخصصی حسابداری

محسن قاسمي

مقدمه:
از آنجا كه بيمه شدگان تبعي بخش قابل توجهي از اشخاص تحت پوشش سازمان تأمين اجتماعي را تشكيل مي‌دهند و برخورداري ايشان از مزاياي تأمين‌اجتماعي شرايط و موانع خاص خود را دارد و نيز به خاطر تنوع اين مزايا اعم از مستقيم و غيرمستقيم، مناسب است تصويري كلي از قواعد و نهادهاي حقوقي مربوط به اينگونه از بيمه شدگان در قالب يك نوشتار مختصر و مفيد ارائه گردد تا علاقمندان به اين موضوع بتوانند به عنوان مقدمه لازم براي ورود تفصيلي به بحث از بيمه شدگان تبعي از آن استفاده نمايند.

الف ـ تعريف بيمه شدگان تبعي
در بند 2 ماده 2 قانون تأمين اجتماعي مصوب 1354، قانونگذار به جاي پرداختن مستقيم به تعريف بيمه شده تبعي، خانواده بيمه شده اصلي را براساس استفاده از مزاياي موضوع اين قانون به تبع وي تعريف كرده است:
«خانواده بيمه شده، شخص يا اشخاصي هستند كه به تبع بيمه شده از مزاياي موضوع اين قانون استفاده مي‌كنند».
برخي با استفاده از بند فوق، بيمه شدگان تبعي را چنين تعريف كرده‌اند: شخص يا اشخاصي كه به تبع بيمه شده اصلي، حق برخورداري از مزاياي بيمه‌هاي اجتماعي را به دست مي‌آورند.
در بند 2 ماده 1 قانون بيمه همگاني خدمات درماني كشور، مصوب 1373، نيز نظير چنين تعريفي ديده مي‌شود كه البته دقيق‌تر است:
«بيمه شده تبعي، خانواده شخص يا اشخاصي هستند كه به تبع سرپرستي و كفالت بيمه شده اصلي از مزاياي مقرر در اين قانون مي‌توانند استفاده نمايند».
همانطور كه ملاحظه مي‌شود در تعريف مزبور، مفهوم سرپرستي و كفالت، عنصر اصلي تبعيت را تشكيل مي‌دهد، چرا كه خانواده بيمه شده اصلي از آنجا كه تحت سرپرستي و كفالت او مي‌باشند، به تبع وي، تحت پوشش بيمه‌اي قرار مي‌گيرند.
به تعبير ديگر، بيمه شدگان تبعي، اعضاء خانواده بيمه شده اصلي هستند و اين خانواده براساس عنصر سرپرستي و كفالت استوار گرديده است كه مفهومي است اقتصادي و ناظر به تأمين هزينه زندگي (انفاق) مي‌باشد.
بدين ترتيب خانواده بيمه شده اصلي، مفهومي است مبتني بر وابستگي اقتصادي يك يا چند نفر به وي، در حالي كه در حقوق مدني، خانواده اساساً مبتني بر رابطه زوجيت و نسب است و به همين خاطر است كه مي‌توان گفت در حقوق تأمين اجتماعي، مفهوم خانواده  به مفهوم عائله  تغيير يافته و دامنه اعضاء خانواده با محوريت شخصي كه تأمين هزينه زندگي (معاش) ايشان بر عهده اوست، تعيين مي‌گردد،  بطوري كه متفاوت از حقوق مدني ـ كه طبق قواعد و موازين آن (مواد 1106 به بعد قانون مدني)، نفقه زوجه بر عهده زوج است حتي اگر شوهر ناتوان از آن و برعكس، زن خود ملائت داشته باشد ـ ممكن است زوج بواسطه پيري و يا ازكارافتادگي و عدم دريافت مستمري از سازمان تأمين اجتماعي و در نتيجه قادر نبودن به تأمين هزينه زندگي خود، عملاً تحت تكفل همسر خود درآيد و به تبع وي، از مزاياي تأمين اجتماعي بهره‌مند گردد.
در نهايت مي‌توان گفت بيمه شدگان تبعي كساني هستند كه به واسطه وابستگي اقتصادي به بيمه شده اصلي، تابع وي درخصوص برخورداري از حمايت‌هاي بيمه‌اي تأمين اجتماعي بوده و بطور مستقيم يا غيرمستقيم از اين حمايت‌ها بهره‌مند مي‌گردند.

ب ـ احصاء بيمه شدگان تبعي و شرايط برخورداري آنها از انواع مزاياي تأمين اجتماعي
در قانون تأمين اجتماعي، بيمه شدگان تبعي، انواع مزاياي مربوط به آنها و شرايط برخورداري ايشان از اين مزايا برشمرده شده است كه به اختصار از اين قرارند:
1- درخصوص كمك‌هاي مقرر در ماده 54 قانون تأمين اجتماعي: خدمات درماني در حوادث و بيماري‌ها:
طبق ماده 58 «ق.ت.ا.ج»، افراد خانواده بيمه شده اصلي كه به تبع وي از اين كمك‌ها استفاده مي‌كنند از اين قرارند:
1-1- همسر بيمه شده اصلي
1-2- شوهر بيمه شده اصلي در صورت تأمين معاش او توسط بيمه شده زن و داشتن بيش از 60 سال سن و يا ازكارافتاده بودن
1-3- فرزندان ذكور بيمه شده اصلي با سن كمتر از 18 سال تمام و يا اشتغال انحصاري به تحصيل و يا ازكارافتاده بودن
1-4- فرزندان اناث به شرط نداشتن شوهر تا بيست سالگي و يا اشتغال انحصاري به  تحصيل (عدم اشتغال به كار) و يا ازكارافتادگي
1-5- پدر و مادر تحت تكفل بيمه شده اصلي مشروط بر سن بيش از 60 سال براي پدر و بيش از 55 سال براي مادر و يا ازكارافتاده بودن ايشان و در هر حال عدم دريافت مستمري از سازمان
2- درخصوص افزايش ميزان غرامت دستمزد (بند 3 ماده 62 ق‌ت‌ا‌ج):
اگر بيمه‌شده اصلي داراي همسر يا فرزند يا پدر و مادر تحت تكفل باشد، غرامت دستمزد وي به ميزان سه چهارم آخرين مزد يا حقوق روزانه او پرداخت مي‌‌گردد در غير اين صورت ميزان غرامت دستمزد او معادل دو سوم آخرين مزد يا حقوق روزانه وي خواهد بود.
بدين ترتيب افراد مزبور به نوعي از افزايش دستمزد بيمه شده اصلي بهره‌مند مي‌گردند گرچه اين بهره‌مندي بطور غيرمستقيم است.
3- درخصوص كمك بارداري (ماده 67 ق‌ت‌ا‌ج):
همسر بيمه شده مرد در صورتي كه (شوهر وي) ظرف يكسال قبل از زايمان، سابقه پرداخت حق بيمه 60 روز را داشته باشد به شرط عدم اشتغال به كار، از كمك بارداري كه ميزان آن دو سوم آخرين مزد يا حقوق بيمه شده اصلي طبق ماده 63 ق‌ت‌ا‌ج، حداكثر براي دوازده هفته جمعاً قبل و بعد از زايمان بدون كسر 3 روز اول خواهد بود، بهره‌مند خواهد گرديد.
4- درخصوص كمكها و معاينهاي طبي و معالجات قبل، حين و بعد از وضع حمل (ماده 68 ق‌ت‌ا‌ج):
همسر بيمه شده مرد در صورت داشتن شرط مذكور در بند 3 مي‌تواند از اين نوع كمك‌ها و يا در صورت درخواست بيمه شده (اصلي)، از مبلغي وجه نقد به جاي اين كمك‌ها طبق مصوبه شوراي عالي سازمان تأمين‌اجتماعي، برخوردار گردد.
 
5- درخصوص شير مورد نياز نوزاد (ماده 69 ق‌ت‌ا‌ج):
اگر شيردادن مادر به فرزند بيمه شده مرد به سبب ابتلاء وي به بيماري مضر به حال طفل يا فوت او ممكن نباشد، نوزاد  ايشان از شير مورد نياز تا 18 ماهگي بهره‌مند خواهد گرديد.
6- درخصوص افزايش مستمري ازكارافتادگي (كمك مستمري ازكارافتادگي كلي، ماده 72 ق‌ت‌ا‌ج):
اگر بيمه شده اصلي كه ازكارافتاده كلي شده است، داراي همسر يا فرزند يا پدر يا مادر تحت تكفل باشد و مستمري استحقاقي وي كمتر از 60% مزد يا حقوق متوسط او باشد، علاوه بر آن، از معادل 10% مستمري استحقاقي به عنوان كمك برخوردار مي‌شود مشروط بر آنكه جمع مستمري و كمك مزبور از 60% تجاوز ننمايد.
بدين ترتيب زوجه، زوج، فرزند و پدر و مادر بيمه شده اصلي ازكارافتاده كلي با وجود شرايط فوق و در صورت برخورداري از شرايط زير بطور غيرمستقيم از اين نوع كمك بهره‌مند خواهند شد:
6-1- شوهر بيمه شده اصلي با سن بيش از 60 سال و يا ازكارافتاده بودن و عدم دريافت مستمري و تأمين معاش او توسط زوجه.
6-2- فرزندان بيمه شده اصلي كه حائز شرايط مذكور در بند 3 ماده 58 ق‌ت‌ا‌ج باشند.
6-3- پدر بيمه شده اصلي با سن بيش از 60 سال و مادر با سن بيش از 55 سال يا ازكارافتاده بودن و عدم دريافت مستمري به موجب قانون تأمين اجتماعي و تأمين معاش آنها توسط بيمه شده اصلي.
7- درخصوص مستمري بازماندگان  و غرامت مقطوع فوت (مواد 83-80 ق‌ت‌ا‌ج):
7-1- بازماندگان بيمه شده اصلي مرد (ماده 81)
7-1-1- زوجه دائم متوفي به شرط عدم ازدواج مجدد يا فوت شوهر دوم
7-1-2- فرزندان ذكور متوفي در صورت داشتن سن كمتر از 18 سال تمام يا اشتغال انحصاري به تحصيل يا ازكارافتادگي
7-1-3- فرزندان اناث به شرط عدم ازدواج و عدم اشتغال
(قانون اصلاح تبصره 2 ماده واحده قانون اجازه پرداخت وظيفه و مستمري وراث كارمندان مصوب 28 آذر 1338 و برقراري حقوق وظيفه در مورد فرزندان و نوادگان اناث، مصوب 2/10/1363)
7-1-4- پدر و مادر متوفي در صورت تحت تكفل وي بودن و داشتن سن بيش از 60 سال (در مورد پدر) و بيش از 55 سال (در مورد مادر) و يا ازكارافتادگي و در هر حال عدم دريافت مستمري از سازمان
7-2- بازماندگان بيمه شده اصلي زن (ماده 82):
7-2-1- شوهر به شرط تحت تكفل زن بودن و سن بيش از 60 سال يا ازكارافتاده بودن و در هر حال عدم دريافت مستمري از سازمان
7-2-2- فرزندان ذكور به شرط داشتن كمتر از 18 سال يا اشتغال انحصاري به تحصيل يا ازكارافتادگي
7-2-3- فرزندان اناث به شرط عدم ازدواج و عدم اشتغال
7-2-4- پدر و مادر به شرط تحت تكفل دختر خود بودن و داشتن سن بيش از 60 سال (در مورد پدر) و بيش از 55 سال (در مورد مادر) و يا ازكارافتادگي و در هر حال عدم دريافت مستمري از سازمان
8- درخصوص كمك عائله مندي (مواد 86و 87 ق‌ت‌ا‌ج):
فرزندان بيمه شده اصلي (حداكثر تا 2 فرزند) به طور غيرمستقيم از كمك عائله‌مندي كه معادل سه برابر حداقل مزد روزانه كارگر ساده در مناطق مختلف براي هر فرزند در هر ماه است و توسط كارفرما همراه مزد يا حقوق به بيمه شده اصلي پرداخت مي‌شود، بهره‌مند مي‌شوند، مشروط بر اينكه اولاً بيمه شده حداقل سابقه پرداخت حق بيمه 720 روز كار را داشته باشد، ثانياً سن فرزندان كمتر از 18 سال باشد يا اينكه اشتغال انحصاري به تحصيل داشته باشند و يا اينكه ازكارافتاده شناخته شوند.

چ ـ انواع مزايايي كه بيمه شدگان تبعي مي‌توانند از آنها برخوردار شوند
اين مزايا را حسب نحوة برخورداري بيمه شدگان تبعي از آنها مي‌توان به مستقيم و غيرمستقيم و كوتاه مدت ( كمك‌ها) و بلند مدت (مستمري) تقسيم كرد.
1- مزاياي مستقيم و غيرمستقيم:
مزاياي مستقيم به آن دسته از مزاياي تأمين اجتماعي گويند كه بيمه شدگان تبعي به طور مستقيم و شخصاً از آنها بهره‌مند شده و استفاده مي‌كنند همانند خدمات درماني، شير نوزادان، مستمري بازماندگان و كمك‌ها و معاينات و معالجات مربوط به بارداري، اما مزاياي غيرمستقيم آنهايي است كه به شخص بيمه‌شده اصلي پرداخت مي‌شود و اما از آنجا كه وي سرپرستي و تأمين معاش بيمه‌شدگان تبعي را برعهده دارد و علي‌القاعده بايد به نفع آنها هزينه نمايد، ايشان از آن مزايا به طور غير مستقيم بهره‌مند مي‌گردند همانند افزايش مستمري ازكارافتادگي كلي، ا فزايش غرامت دستمزد، كمك عائله‌مندي.
2- مزاياي بلندمدت و كوتاه مدت (كمك‌ها):
مزاياي بلندمدت، آن دسته از مزايا هستند كه دريافت آنها در طول زماني كه نهايت آن قابل تعيين نيست، صورت مي‌گيرد همانند مستمري بازماندگان و افزايش مستمري ازكارافتادگي كلي اما مزاياي كوتاه مدت كه غالب مزاياي بيمه شدگان تبعي از اين نوع است آنهايي است كه در زمان معين و كوتاهي كه معمولاً انتهاء آن قابل پيش بيني است  پرداخت مي‌شود همانند كمك بارداري و معاينات و معالجات مربوط به زايمان، غرامت مقطوع مرگ، شير مورد نياز نوزادان و بهره‌مندي فرزند ذكور از خدمات درماني در صورت عدم ازكارافتادگي و عدم اشتغال انحصاري به تحصيل.

د ـ بيمه شدگان تبعي و مزاياي آنها در قانون استخدام كشوري و قانون نظام هماهنگ پرداخت كاركنان دولت
1- مستمري بازماندگان:
در قانون استخدام كشوري (مصوب 1345 با اصلاحات و الحاقات بعدي)، مقرر شده است كه:
1-1- هرگاه مستخدم رسمي موضوع ماده 79 اين قانون كه به علت حادثه‌اي ازكارفتاده شده است فوت شود، چهار پنجم حقوق وظيفه او با رعايت شرايط قانوني به وراث وي تعلق مي‌گيرد (تبصره 2 ماده 79).
1-2- در صورتي كه مستخدم رسمي موضوع ماده 80 اين قانون كه به علت حادثه ناشي از كار يا به سبب انجام وظيفه ازكارافتاده شده است، فوت شود، چهار پنجم حقوق وظيفه او با رعايت شرايط قانوني به وراث قانوني وي تعلق مي‌گيرد و اگر فوت وي در اثر همان حادثه باشد، مقررات ماده 83 قانون استخدام كشوري درباره وراث وي اجرا خواهد شد يعني اينكه تمام حقوق و تفاوت تطبيق حقوق و فوق‌العاده شغل او به عنوان حقوق وظيفه به وراث قانوني وي پرداخت مي‌گردد (تبصره ماده 80).
1-3- هرگاه مستخدم رسمي فوت شود، خواه به حد بازنشستگي رسيده يا نرسيده باشد، در تاريخ فوت بازنشسته محسوب و چهار پنجم حقوق بازنشستگي او به وراث قانوني وي پرداخت خواهد شد (ماده 81).
1-4- هرگاه مستخدم رسمي بازنشسته فوت شود، چهار پنجم حقوق بازنشستگي او به عنوان حقوق وظيفه طبق مقررات اين قانون به وراث قانوني وي پرداخت خواهد شد (ماده 82).
1-5- و سرانجام در صورتي كه مستخدم رسمي به سبب انجام وظيفه فوت شود، تمام حقوق و تفاوت تطبيق حقوق و فوق‌العاده شغل او به عنوان حقوق وظيفه به وراث قانوني وي پرداخت خواهد گرديد (ماده 83).
چنانكه مشاهده مي‌شود در قانون استخدام كشوري، از بازماندگان مستخدم رسمي نام برده شده است كه همانند بيمه شدگان تبعي در تأمين اجتماعي، تحت شرايط خاصي مستحق حقوق وظيفه (مستمري بازماندگان) خواهند بود و از سوي ديگر طبق ماده 86 قانون مزبور (اصلاحي 24/12/1351)، وراث قانوني كه در واقع همان بازماندگان مستحق مستمري هستند، عبارتند از فرزندان و زوج يا زوجه دائمي، مادر و پدري كه در كفالت متوفي بوده‌اند و نوادگاني كه پدرشان فوت شده و در كفالت مستخدم متوفي بوده‌اند در صورت دارا بودن شرايط زير:
1- فرزندان و نوادگان ذكور از بيست سال كمتر داشته باشند مگر اينكه به موجب مدارك مثبته در يكي از دانشگاهها يا مؤسسات آموزشي رسمي عالي مشغول تحصيل باشند و در اين صورت نيز حقوق وظيفه آنان در پايان بيست و پنجمين سال عمر آنان قطع خواهد شد.
2- فرزندان و نوادگان اناث تا بيست سالگي به شرط نداشتن شوهر ولي اگر به موجب مدارك مثبته در يكي از دانشگاهها يا مؤسسات آموزشي رسمي عالي مشغول تحصيل باشند و شوهر نداشته باشند حقوق وظيفه آنان در پايان بيست و پنجمين سال عمر آنان قطع خواهد شد.
3- مادر متوفي به شرط نداشتن شوهر.
4- عيال دايمي متوفي تا زماني كه شوهر اختيار نكرده باشد.
5- شوهر در صورتي كه عليل و ازكارافتاده و تحت كفالت عيال متوفاي خود بوده باشد.
6- فرزندان و نوادگان عليل يا ناقص العضو مستخدم متوفي كه قادر به انجام كار نباشند مادام العمر.
و سرانجام بايد توجه داشت كه طبق ماده 87 قانون مزبور، حقوق وظيفه (مستمري بازماندگان) به تساوي بين وراث قانوني مستخدم تقسيم مي‌شود و سهم هر يك از ايشان كه قطع گردد به تساوي به سهم بقيه وراث افزوده خواهد شد.

ملاحظات:
اولاً، بايد توجه داشت كه به موجب بند (ب) ماده واحده قانون اصلاح تبصره 2 ماده واحده قانون اجازه پرداخت وظيفه و مستمري وراث كارمندان، مصوب 28 آذر ماه 1338 و برقراري حقوق وظيفه در مورد فرزندان و نوادگان اناث (مصوب 2/10/1363)، شرط سني از شرايط استحقاق فرزندان و نوادگان اناث مستخدمين وزارتخانه‌ها و مؤسسات و شركتهاي دولتي و نيز سازمانهاي دولتي كه شمول قانون بر آنها مستلزم ذكر نام است، حذف شده است و اين گروه از بيمه شدگان تبعي، به شرط نداشتن شوهر و شغل بدون محدوديت سنّي، مستحق دريافت مستمري بازماندگان خواهند بود.
ثانياً، به موجب تبصره يك بند (ب) مزبور، حقوق وظيفه سهم فرزندان و نوادگان اناث كه براساس قوانين قبلي به علت رسيدن به سنّ مقرر قطع شده است به شرط نداشتن شوهر و شغل، مجدداً برقرار خواهد شد.
ثالثاً، براساس تبصره يك ماده واحده قانون اصلاح ماده 9 قانون نظام هماهنگ پرداخت كاركنان دولت (مصوب 22/1/1380) مستخدمان زن شاغل يا بازنشسته مشمول قانون مزبور چنانچه از همسر دوم خود طلاق گيرند يا همسر دوم آنان نيز فوت كند، در صورت طلاق، از مستمري مربوط به همسر فوت شده اول خود و در صورت فوت همسر دوم، از مستمري بازنشستگي هركدام از همسران كه بيشتر است برخوردار خواهند گرديد.
رابعاً، به موجب ماده 88 قانون استخدم كشوري، دريافت بيش از يك حقوق وظيفه يا مستمري براي ايام واحد خدمت از سازمانها و صندوق‌هاي مربوط به وزارتخانه‌ها، مؤسسات و شركت‌هاي دولتي، شهرداري‌ها و مؤسسات تابعه يا وابسته به آنها و نيز مؤسسات غيردولتي كه بيش از 25% سرمايه يا بودجه سالانه آنها به تشخيص هيأت وزيران از محل درآمد عمومي تأمين مي‌شود ممنوع است.
خامساً، هرگاه بازنشسته مشمول قانون استخدام كشوري به موجب حكم دادگاه صلاحيت‌دار، اصالتاً يا تبعاً به محروميت از حقوق اجتماعي محكوم شود، گرچه تا زماني كه محروميت وي ادامه دارد شخصاً نمي‌تواند حقوق بازنشستگي خود را دريافت كند، اما در صورتي كه محكوميت وي مربوط به دوران خدمت باشد، با عائله وي همانند وراث بازنشستگان متوفي رفتار مي‌شود و اينان طبق ضوابط مقرر در ماده 86 قانون استخدام كشوري از حقوق وظيفه (مستمري) استفاده خواهند كرد.
اما اگر جرم و محكوميت شخص بازنشسته مربوط به دورة بازنشستگي او باشد، در مدمت حيات وي، عائله او تمام حقوق بازنشستگي را دريافت خواهند نمود. (ماده 93 قانون استخدام كشوري)
سادساً، به موجب ماده 95 قانون مزبور، هرگاه مستخدمي كه طبق مقررات اين قانون از حقوق بازنشستگي يا حقوق وظيفه استفاده مي‌كند، مفقودالاثر شود و به مدت يكسال، حقوق (مستمري) خود را مطالبه ننمايد، وراث قانوني او در صورت استحقاق نسبت به حقوق وظيفه (مستمري فوت) طبق ماده 86، حق خواهند داشت بطور موقتي حقوق وظيفه قانوني خود را درخواست نمايند، حال اگر بعداً معلوم شود كه مستخدم مذكور فوت شده است، حقوق وظيفه (مستمري فوت) موقت از تاريخ فوت مستخدم، بطور دائم برقرار مي‌شود و در صورتي كه معلوم شود در حال حيات است، وضع حقوق وي به حالت اول باز مي‌گردد.
سابعاً، ترك تابعيت موجب قطع حقوق بازنشستگي و حقوق وظيفه (مستمري بازماندگان) خواهد شد. (ماده 97)


Linkback: https://irmeta.com/meta/b286/t7799/