مقدمه

   یکی از مباحث مهم در امر تعلیم و تربیت شناخت است. چه بسا برترین مقصد تربیت، آماده کردن انسان برای به بار آوردن توانایی هایی است که آفریدگار در راه تکامل زندگانی انسانی به او بخشیده است. بنابراین در بستر انضباط، فرهنگ پذیری، جامعه پذیری و رفتار و منشی که به تکوین جهان اندیشه و فهم قضاوت کودکان منجر گردد، باید دو چندان همت گمارد.


   از این حیث شناختی که کودکان را از معرفت عمومی به معرفت فلسفی برساند، شناخت فلسفی است.
شناخت فلسفی، شناختی است که بر اساس استدلال و براهین عقلی حاصل شده و ابطال ناپذیر است.
و فلسفه کاری است که فلاسفه طی مراحل زیر انجام می دهند.

- تحلیل: تقسیم به اجزاء کردن تا حدی که قابل تقسیم نباشد.

- ترکیب: اجزاء را باهم تلفیق کند. جامع نگری ونگرش سیستمی داشتن.

- انتقاد: ارزیابی و قضاوت در جنبه های مختلف و مطالعه وجوه مختلف یک موضوع و نیز تمام زوایا و جنبه های مثبت و منفی را دیدن.

- بررسی ارزش ها: یعنی بررسی هنجارهای جامعه ،هم مفاهیم و هم مصادیق به صورت جهان شمول مد نظر باشد.

- سیر عقلانی: انسانهایی واقع نگر و آرمان گرا بوده و از واقعیت فراتر رفته تا مسایل را از بالا دیده و پایین را بهتر درک کنند.

- تفسیر یا بسط نظریات علمی: درباره واقعیت ها ی خارجی اظهار نظر کند و از نتایج جزیی که علوم به دست می آورند، آنها را دریافت و ترکیب کند.(یادگاری، فردوس، آذرماه 1388)


   آنچه که می تواند به کار فلاسفه آن گونه که در مطالب فوق الذکر بدان اشاره شد جامه ی عمل بپوشاند "ذهنیت فلسفی" است.
   ذهنیت فلسفی نوعی حرکت ذهن است که باعث می شود فرد در برخورد با مسایل و پدیده های مختلف با جامعیت تعمق و انعطاف پذیری مواجه شود.

ابعاد ذهنیت فلسفی

1. جامعیت

هر چیز را به صورت تمام و کمال و همه پدیده را یکی در نظر گرفتن به معنی جامعیت است که دارای 4 نشانه می باشد:


- نگریستن به موارد خاص و جزیی در ارتباط با زمینه وسیع: هر کسی به فراخور مسایل و مشکلات خودش درگیر مسایل و مشکلاتی است که در صورت داشتن این نشانه و ذهنیت فلسفی، مسایل و مشکلات را در کل تحلیل و ترکیب کرده و به درک کلی می رسد.
 
- ارتباط دادن مسایل حاضر به هدف های دور (ربط اهداف آنی به اهداف آتی): تحت تأثیر مسایل روزمره قرار نگیریم و از اهداف عالیه غافل نشویم و به جای برنامه ریزی ، برنامه روزی نکنیم.


- به کار بردن قدرت تعمیم: منظور و آنچه که مد نظر است تعمیم خلاق است.


- شکیبایی در مقابل جنبه های نظری (توجه به مسایل نظری): این مرحله منوط به طی 3 مرحله گذشته است. این زمانی است که آن توده یا مجموعه ی اطلاعات پراکنده با سعه صدر وشکیبایی سازماندهی گردد تا شخص بتواند حقایق مختلف و نظرات پراکنده را به یک نظم وسازماندهی برساند، اگر چه که مخالف عقاید خویش باشد.

2. تعمق

 عمق چیزی را دیدن و به عبارتی از محسوسات به معقولات رفتن:
که 4 نشانه ی آن عبارتند از:

- مورد سئوال قراردادن آنچه که مسلم یا بدیهی تلقی می شود: فرد در مقابل فشار امر واضح مقاومت نشان می دهد. نه چیزی را ساده قبول و نه چیزی را ساده رد می کند و جنبه های مختلف را تحلیل و مورد بررسی قرار داده و اعلام نظر می کند و اینکه با استدلال و کنکاش و با بی چون و چراست. و این فرد به دلیل این که به دور از تعصب می باشد دچار اختلال و عصبانیت نمی شود، چرا که پشتوانه آن عقل و استدلال و منطق حاکم است.


- کشف امور اساسی وبیان آنها در موقعیت خاص: این افراد ذهن چالاک و سریعی دارند و هر مطلبی را در زمان و موقعیت خود بیان می کنند.


- حساس به معانی تلویحی ( توجه به اشارات وکنایات): مطالبی که به طور غیر مستقیم گفته می شود و پی به آن می برد.


- مبتنی کردن انتظارات بر یک جریان فرضیه استنتاجی (قیاسی) تا بر یک جریان ساده (استقرایی):

فرضیه یک حدس و گمان احتمالی به سئوالات بوده و جنبه قیاسی دارد و البته یک فیلسوف از هر دو روش (قیاسی واستقرایی) استفاده می کند. و در این مبحث باید که از فرضیه شروع کرده و در ادامه از استقراء استفاده نماید ولی نباید از قیاس غافل شد و حتماً باید بر پایه استدلال و تفسیر صحیح انجام گرفته و نباید به صورت سطحی در استقراء بماند و شرطی شود و کسی که ذهنیت فلسفی دارد شرطی نشده و ورای مسایل را ببیند.

3. انعطاف پذیری

پیامبر اکرم (ص) می فرماید: مؤمن مانند سنبل است که هنگام طوفان انعطاف دارد و دربرابر باد مقاومت نمی کند ولی دشمن مقاومت کرده ومی شکند.

چهار نشانه انعطاف پذیری عبارتند از:

- رها شدن از جمود فکری و روانی: که در این صورت افراد ملایم و با استدلال، کمتر عصبانی می شود. تعصب از قول امام جعفر صادق نقل شده است: "من تعصب او تعصب له فقد خلع ربقه الایمان عن عنقه ". ( کسی که تعصب به خرج دهد و یا اینکه تعصب دیگران را درمورد خود تأیید کند رشته ی ایمان را از گردن خود باز کرده است ).


- ارزش سنجی افکار وعقاید جدا از منبع آنها: حضرت علی (ع) می فرمایند؛" لا انظر اطلبوالعلم ".

- توجه به مسایل از جهات متعدد، شقوق مختلف را دیدن و محدود نشدن.

- شکیبایی از قضاوتهای موقتی و مشروط و علاقه به اقدام در موقعیت های مبهم.


- اشخاصی که ذهن فلسفی دارند به دنبال ناشناخته ها هستند و این افراد می دانند که علم موقتی است ولی در عین حال قضاوت هم نمی کنند. با علم به اینکه روزی آن قضاوت در شرایط دیگر تغییر می کند، پیش قدم و ریسک پذیرند.

- به همین علت است که پیامبر بزرگ اسلام می فرمایند:" اطلبوالعلم من المهد الی اللحد" ( ز گهواره تاگور دانش بجوی) و نیز می فرمایند:
"طلب العلم فریضه علی کل مسلم". (کسب دانش بر هر مرد و زن مسلمان واجب است) این دستور محدود به زمان معین نیست. به عبارت دیگر وظیفه هر مسلمان است که پیوسته در کسب علم و دانش تلاش نماید. (یادگاری، فردوس، آذرماه 1388)

پس تفکر پایه استمرار آموزش است. پیامبر اسلام می فرماید: لا عباده کالتفکر. هیچ عبادتی مانند فکر کردن نیست. همین طور در حدیث معروف پیامبر آمده است:" تفکر ساعد افضل من عباده سبعین منه". یک ساعت فکر کردن از هفتاد سال عبادت با ارزش تر است. در این حدیث تفکر به عنوان امری با ارزش معرفی شده است و وظیفه مسلمانان است که در پرورش قدرت تفکر خود اقدام کنند. (درآیه ای خطاب به پیامبر چنین آمده: ادع الی سبیل ریک بالحکمه و الموعظه الحسنه و جادلهم بالتی هی احسن (نحل،125)

مردم را از طریق حکمت یا سخن منطقی یا کلام مدلل و از طریق پند نیکو به راه خدا دعوت کن و با نیکوترین وجه با آنها بحث کن. فهم: یعنی اینکه فرد آنچه را که می بیند یا می شنود مورد بررسی قرار می دهد.


فهم، تعقل و تفکر:

وقتی کودک آنچه را که می‌بیند یا می‌شنود، مورد بررسی قرار می‌دهد تا اعماق آن را دریابد، به «فهم» دست‌ یافته است.
همچنین با «تعقل و تفکر»، نه‌ تنها آنچه را که ارایه‌ شده درک می‌کند، بلکه به ارزیابی آن می‌پردازد و نسبت به درستی یا نادرستی موضوع اظهارنظر می‌نماید.
 فرد نه تنها آنچه را که ارایه شده درک می کند بلکه به ارزیابی آن می پردازد و نسبت به درستی یا نادرستی آن نیز قضاوت می کند.

به طور کلی در تعلیم و تربیت، پرورش قدرت قضاوت صحیح، قضاوت مبتنی بر دلیل، اساس کار را تشکیل می دهد.

در هر دوره از تحصیل و در هر مرحله از رشد معلم یا مربی به فرد کمک می کند تا آنچه را که می خواهد یا می شنود مورد تحلیل قرار دهد. همان گونه که خداوند به اهل عقل و فهم مژده داده است در آیه شریفه فبشر عبادی ...
(اهل فهم و عقل سخنان گوناگون را استماع می کنند و از بهترین سخن تبعیت می نمایند.)

حال سئوالی که در اینجا مطرح می شود این است که آیا خرد و ذهنیت فلسفی با سن بالا رابطه دارد؟ خیر نمی توان گفت که با افزایش سن، خرد فرد بیشتر می شود، چرا که کودکان ذهن بازتری دارند و در مقابل تجارب جدید مقاومت نمی‌کنند. بنابراین به کسب تجربیات مختلف گرایش بیشتری نشان می‌دهند.

 فیلیپ جی اسمیت می گوید: "ما نباید مثل یک کودک خام باشیم بلکه بمانند کودک ذهنمون رو بازتر بگذاریم و همیشه یاد بگیریم" .

پس خردورزی در وجود همه ما وجود دارد ولی اینکه به بالفعل در بیاید نیاز به تمرین دارد و باید در زندگی واقعی ما جاری شود. ازجمله رشته هایی که در این زمینه (تفکر) فعالیت داشته فلسفه برای کودکان از زیرشاخه های فلسفه است. اما در این شاخه از مباحث پیچیده فلسفی خبری نیست بلکه در واقع آموزشی است برای روشمند کردن تفکر. «فلسفه برای کودکان یک برنامه آموزشی است که این امکان را فراهم می آورد تا کودکان و نوجوانان افکار پیچیده خود را شکل دهند. از این رهگذر استدلال، تفکرات انتقادی، خلاقانه ونوع دوستی آنها نیز زیاد می شود.این برنامه نظام مند و تدریجی است. با در نظر داشتن علایق کودکان و با توجه به این موضوع که آنها را بیشتر تحریک کنند و این مسأله با کارهای روش مند به اجرا درمی آید. این برنامه کنجکاوی و اعجاب کودکان را بر می انگیزد. هدف این است که به بالاترین میزان فکر سامان یافته، به مجموعه ای از سئوالات دست پیدا کند. این برنامه درجوامعی اجرا می شود که اعضای آن جامعه به سختی کار می کنند به منظور اینکه چیزهای بیشتری بدانند، به علاوه قصد دارند که به معنای جهان و جامعه ای که درآن زندگی می کنند نیز پی ببرند.

تاکنون بيش از 50 کشور از سراسر جهان برنامه های "فلسفه برای کودکان " را اجرا کرده اند. هدف اين طرح تبديل کردن کودکان و نوجوانان به فيلسوفان حرفه ای، نبود. بلکه پرورش شکل دهی و نگهداری تفکرات و طرز فکر انتقادی. خلاقانه و نوع دوستی کودکان است. اساس شکل گیری این برنامه به شرح زیر است:

تعدادی متون فلسفی به وسيله فيلسوفانی نوشته شده است که هم به طور عملی و هم به صورت نظری روی فلسفه برای کودکان کار می کنند. اين متون معرف اساس و پايه مباحث فيلسوفانه اند و با هدف آموزشی نوشته شده اند. (به اين دليل است که از هيچ يک از متون ادبی صرف استفاده نمی کنيم. به همين علت است که به آنها " قصه و رمان " نمی گوييم. هر چند که ما از استفاده از متون اجتناب می کنيم اما مسلما" از تعدادی از آنها به عنوان ابزاری کمکی برای برخی بحثها که قبلا" صورت گرفته است، استفاده می کنيم. به اين جهت در پاره ای از اوقات استفاده از تصاوير، متون ادبی، فيلم يا هر منبع ديگری، مناسب تر به نظر می رسد. کتابهای راهنما برای معلمان که در آن می توانند برنامه های متنوع بحث و گفتگو يا تمرين را بيابند، دستيابی به هدف برنامه ريزی شده را تسهيل می کند.


علاوه بر آن اگر اين کتابها حاوی تعدادی پيشنهاد باشد، با اين نگرش که اين برنامه نه تنها فلسفی، است بلکه آموزشی نيز هست، نيازمند تعهدات اخلاقی برای استمرار کار معلمان و ايجاد فرصت های کلی به وسيله معلمان و مدارس برای دانش آموزان است، که تمام اينها تلاشی مستمر را طلب می کنند. طراحی دقيق برنامه برای معلمان به گونه ای که آنها بتوانند بدون کوچکترين ترديدی، اطمينان داشته باشند کاری که اجرا می شود تنها افکار پيچيده و بحثهای فلسفی را شکل می دهد نه چيزی شبيه به آن مثل بحثهای علمی و مذهبی و گروه درمانی، روش شناسی تربيتی و آموزشی که منجر به تبديل يک کلاس درس به مجموعه ای از سئوالات می شود.

برنامه آموزشی

مسائل آموزشی به زبان روز ارائه می شود. برنامه در سطوح مختلف ساخته شده است ، بدين منظور که با دوره های مختلف سنی هماهنگ باشد. اين کار معرف يک نظام زنجيره ای است، به اين صورت که يک طرح به طور کاملا" عميق تر در دوره های بالاتر دوباره مورد مطالعه قرار می گيرد و همزمان موضوعات و بحثهای جديد نيز ارائه می شود.


با در نظر داشتن علائق و نيازهای کودکان برنامه زير که حرکتی مارپيچی دارد طراحی شده است، بدين صورت که طرحها بايد هر بار به صورتی عميق تر مورد بررسی و بازبينی قرار گيرند.


1. اولين ديدگاه که اساسی روش شناختی دارد، اين است که برنامه ها بايد منجر به بالا رفتن توانايی های ارتباطی، بيانی، مشارکتی و همکاری ميان کودکان شوند.


2. اين روش روی يادگيری زبان متمرکز شده است به همراه اشکال منطقی که در گفت گوهای روزانه ی بچه ها پنهان است. همچنين روی افزايش آگاهی ژرف نمايی نيز تاکيد ويژه ای دارد: ژرف نمايی در گفتگوهای فلسفی، شباهت ها، تفاوت ها و طبقه بندی ها و همچنين تفکر روی تجارت روزانه شخصی.


3. به مجرد اين که بچه ها با دانش حقايق چندگانه و فعال ( تغييرات هميشگی و دائم ) آشنا شدند، برای تفکر درباره زبان آماده ميشوند. در اين مرحله آنها با ساختارهای معنايی و نحوی زبان و چگونگی شناسايی ابهامات گفتاری آشنا می شوند و به مفاهيم فلسفی مثل اتفاق، فضا، جزئی، طبقه، توجه بيشتری داده مي شود.

4. دانش آموزان در يک مسير منطقی قرار می گيرند، آنها نه تنها وارد مسائل زبان می شوند، بلکه به جزيياتی مانند اخلاقيات و بررسی های اجتماعی نيز توجه می کنند. تمامی اين کارها به اين صورت اتفاق می افتد که اين برنامه تنها بر طبق علائق بچه ها جلو می رود و هيچ منطقی در کار نيست. بايد سئوالاتی را مطرح کنيم که به زايش فکری دانش آموزان کمک کند. دليل اصلی برای داشتن منطق صوری در برنامه آموزشی اين است که به دانش آموزان کمک شود تا به اين مساله پی ببرند که مي توانند به صورتی کاملا" سازمان يافته و منظم درباره افکار خود فکر کنند. منطق صوری شامل معياری است که در آن يک شخص مي تواند ميان استدلال منطقی و غير منطقی تفاوت قائل شود و آنها را از يکديگر تشخيص دهد و از نظر ديگر اين يک موضوع مهم ميان تمامی علوم است، چرا که آموزش تفکر به عنوان راهی برای ارتقای افکار به کار برده می شود. در اين مرحله از ميان انواع موقعيت ها و شناسايی کاربردهايی که نحوه استفاده از آن را نشان می دهند، شناخت قوانين منطق صوری مورد توجه قرار گرفته است. از آنجايی که کودکان از قبل با زبان مادری شان آشنايند، منطق صوری مورد استفاده برای اين منظور منطق قياسی است که ويژگی های اصلی آن از اين قرار است: يکپارچگی يا فقدان تناقضات، نتايج منطقی، مطابقت با قوانين، اجازه برای رفتن از يک خط به ديگر خط ها و پيوستگی و انجام يا مسيری که در آن تمامی قوانين با يکديگر مطابق باشند و در کل نظام مند و منسجم عمل کنند، به دليل کاربرد محدود اين نوع از منطق، تمرکز روی يک دليل خوب هميشه ثمربخش بوده است، بنابراين منطق غير رسمی ارائه می شود تا اين اجازه را بدهد که افکار يک شخص در ارتباط با حرکات و ارتباطات مورد بررسی و ارزيابی قرار گيرد. اين مساله هيچ قانونی را معرفی نمی کند، علاوه بر آن روی جستجو برای دلايل خوب و مناسب در يک موقعيت خاص پافشاری دارد و دلايلی را که ارائه شده اند مورد ارزيابی قرار می دهد. اين کار به بچه ها انصاف، عدالت، بی طرفی و احترام به مردم را آموزش می دهد، نخستين هدف آن است که به اعضای مجموعه تحقيق کمک شود تا از راهکارهايی استفاده کنند که در عمل بازتاب افکار خود را در زندگی شان ببينند.

5. تاکيد روی شدت يافتن بحث های تخصصی فلسفی مانند تحقيقات مربوط به اخلاقيات، زيبايی شناسی ماوراء الطبيعه .

هر بخش از برنامه، متون مربوط به دانش آموزان و وسائل اضافی برای معلمان يک موضوع گروهی است که به تدريج به گروه های کلاسی معرفی می شود. هر چند اين بخش ها سئوالات درجه بندی شده بر حسب مشکل يا آسان بودن سئوال دارند، هیچکدام از بخشهای برنامه به يکديگر ارتباطی ندارد و می توانند در طول يک يا دو سال برای همان گروه کلاسی خاص، اجرا شوند. هدف اصلی هر کتاب در اين برنامه آن است که اصولی را به خواننده معرفی کند تا با استفاده از آنها قادر باشد از افکار خود آگاه شود و چگونگی تاثير افکار ديگران را روی زندگی خود بداند. بنابراين کتاب نقطه آغازی برای گفتگوها و بحثهای فلسفی است.

نگرشی به ابزارهای گفتگوهای فلسفی

از آنجا که هدف فلسفه برای کودکان توليد رفتارهای فلسفی در آنهاست تا آنها بتوانند آمادگی قابل قبول در بيانات کلامی داشته باشند، مناسب ترين روش شناسی تربيتی و آموزشی، بحثهای فلسفی است. با وجود منابع مختلف، شروع کردن از پايه مکالمه و ديالوگ بهترين راه است. چرا که کلاس های گفتگو و بحث آزاد مناسب ترين محيط برای بچه هاست تا با افکار يکديگر آشنا شوند. ادب گوش دادن به صحبت های طرف مقابل را فرا گيرند و بر احساس نادرست خود که آنچه را که می خواهند بگويند نامعقول و نابجاست، فائق آيند به گونه ای که تجربه ای که از ديگران به دست می آورند برای آنها همانند يک درس باشد.


تغيير شکل يک کلاس به جلسه پرسش و پاسخ امری ضروری به نظر مي رسد، زيرا بچه ها را بر می انگيزد تا در سطحی بالاتر از آنچه به تنهايی انجام می دادند. فکر و عمل کنند. يک جلسه پرسش و پاسخ واقعی بر مبنای احترام متقابل شکل می گيرد و بطور معمول اعضای آن داوطلبانه به دنبال قبول مسووليت می روند.

با گفتگوها و بحثهای فلسفی در جلسه پرسش و پاسخ، ممکن است که کودکان به نتايج خاص خودشان دست يابند. فلسفه روی يک منطق محکم پافشاری دارد، اما تنها بعنوان وسيله ای که منجر به تفکر کار امد و موثر شود نه به معنی دستيابی به يک تطابق کلی ميان تمام نظرات. اين برنامه روی روند گفتگو تاکيد دارد نه روی رسيدن به يک نتيجه خاص ( روند کار با ارزش است، نه محصول آن ). با اين که هيچ موضوع فلسفی آموزش داده نشده است، معلم بايد از راههای فلسفی معمولی و عادی برای فکر کردن و سئوال کردن استفاده کند. بتدريج دانش آموزان پی می برند که بحثهای فلسفی الگوهای متفاوتی از بحثهای ديگر دارند. آنها می فهمند که می توانند نظرها، تجربه ها و ديدگاههای خود را با يکديگر رد و بدل کنند. آنها ياد می گيرند که به آرای ديگران احترام بگذارند و اهميت اين موضوع را که بايد برای پيشنهادهای خود دليل بياورند، در می يابند.

 واژه ها ی متن
   
     ذهنیت فلسفی                       Philosophical mindedness

     جامعیت                                          Comprehensiveness

    انعطاف پذیری                                                  flexibility
 
    تعمق                                                       penetration

 
منابع مطالعاتی

 شریعتمداری، علی، تعلیم و تربیت اسلامی، انتشارات امیرکبیر، 1365.
 دانشگاه آزاد اسلامی واحد رودهن، دکتر فردوس یادگاری، نظریات تربیتی مکاتب فلسفی، آذرماه 1388.


منبع: مقاله " آموزش چگونه اندیشیدن درآمدی بر فلسفه برای کودکان"  تهیه کننده: علی حسن زاده - انتشار سایت فکرنو - مرداد 1389

Linkback: https://irmeta.com/meta/b748/t8539/