تجربه دینی چیست؟(نگاهی به «تجربه دینی» از چشم‌انداز قرآن)
دین، ابعاد و جنبه‌های گوناگونی دارد که می‌توان به بُعد عقیدتی، اخلاقی، فقهی، حقوقی، تجربی و... اشاره کرد.
نگاه تک‌بُعدی به دین، باعث محروم شدن فرد از هویت و حقیقت دین خواهد شد.
منظور از بُعد تجربی دین، ساحتی از دین است که نه تنها مربوط به منشأ ادیان الهی (خداوند) است ـ، که در فرایند
اتّصال شخصی پیامبر به عالم غیب و دریافت معارف وحیانی از منبعی لایزالْ متجلّی می‌شود‌ـ، بلکه غایاتی هم که
ادیان، پیروان خود را (به واسطه اعتقاد ورزیدن به باورهای دینی و سلوک عملی مطابق با آموزه‌های توصیه‌ای دین)
به آنها نایل می‌گردانند (مانند احساس تعلّق و وابستگی به وجودی غیبی و نادیدنی، شهودهای معنوی، آرزوها،
امیدها، دعا و مناجات، استجابت دعا و امثال آن) نیز در بر می‌گیرد. افزون بر این، مجموعه‌ای از آموزه‌های دینی را
(که به گزارش حالات یاد شده در زندگی انبیای الهی اختصاص یافته است) نیز شامل می‌شود.
برای مثال، گزارش‌های قرآن از تجربه دینی حضرت ابراهیم(ع) و ذبح فرزندش اسماعیل،1 ابتلای او و از سر گذراندن
آزمایش‌های دشوار و در نهایت، رسیدن به مقام امامت،2 داستان موسی(ع) و تجربه گفتگوی خداوند با او،3 داستان
ابتلای حضرت یونس و استجابت دعای او4 و داستان معراج پیامبر اسلام و تقرّب او به ذات اقدس خداوند،5 تا جایی
که فرشته مقرّب الهی نیز از نیل به آن، عاجز می‌مانَد،6 از موارد مورد توجّه این مقوله است.
تجربه چیست؟
در کاربرد عرفی، «تجربه» به معنای آشنایی حاصل از برخی زمینه‌ها و امور عملی و شناخت ناشی از نوعی تکرار و تمرین
و آزمون و خطا (و نه صرفاً نظری و شناخت حاصل از مطالعه کتاب و امثال آن) استعمال می‌شود.
این واژه، از جمله واژه‌هایی است که از نظر معنا، تحوّل عمده‌ای داشته است. این واژه به صورت گسترده، در رشته‌های
گوناگونی چون: علوم طبیعی، روان‌شناسی، فلسفه و فلسفه دین به کار می‌رود و در هر زمینه، معنایی خاص دارد.
در اصطلاح دانش روش‌شناسی (متدولوژی)، «تجربه» به عنوان روشی برای داوری در بخشی از علوم (که علوم تجربی
نامیده می‌شوند)، به کار می‌رود. در روش‌شناسی، پسوند «تجربی» را معمولاً زمانی به کار می‌برند که یافته‌های ما،
درباره یک پدیده، از طریق مشاهده، آزمایش و یا اندازه‌گیری، قابل تحقیق و داوری باشد.
روش‌های «شناخت»
برای کسب معرفت (شناخت)، چهار روش کلّی شناخته شده است که عبارت‌اند از:
1 . روش حسّی‌ـ‌تجربی: علوم طبیعی و انسانی، از این روش، ارزیابی می‌شوند.
2 . روش عقلی‌ـ‌استدلالی: در علومی مانند فلسفه، ریاضیات و منطق، از این روش، بهره برده می‌شود.
3 . روش نقلی‌ـ‌تاریخی: این روش، در علومی مانند تاریخ، کاربرد دارد.
4 . روش کشف و شهود یا درون‌بینی: این روش، مخصوص شاخه‌های مختلف عرفان و شاخه مهمّی از روان‌شناسی
است. تجربه، به عنوان روش یا منبع شناخت، معادل «علم حضوری» و «ادراک باطنی» در ادبیات عرفانی است. علم حضوری،
ادراک مستقیم و بدون واسطه است و ادراک باطنی، نوعی ادراک حسّی است که ابزار شناخت و ادراک در آن، حواسّ باطنی
انسان است. تجربه در ترکیبِ «تجربه دینی» همین معنا را دارد.
انواع تجربه دینی
تجربه دینی به این معنا ـ که گفتیم ـ، انواع گوناگونی دارد:
1 . تجاربی که عموم متدینان، بر حسب مراتبشان، آنها را از سر می‌گذرانند. مثل دعا و مناجات با خدا، احساس
استجابت دعا، توبه و... .
2 . تجاربی که دستیابی به آنها، مشروط به سیر و سلوک درونی در شخص دیندار است، و این، با صِرف اعتقاد به
باورهای دینی، حاصل نمی‌شود؛ بلکه علاوه بر آن، به انجام دادن نوافل (مستحبّات) و تهذیب نفس و... نیز نیاز است.
توصیه‌های قرآنی به شب‌زنده‌داری7 و اِنفاق8 و دستورهایی نظیر اینها، برای این است که باب این گونه تجارب دینی، به
روی آدمیان گشوده شود.
این نوع تجربه‌ها، دین‌ورزی آدمی را ارتقا می‌دهند. شاید «دین‌ورزی عارفانه» نامی مناسب برای این نوع دین‌ورزی باشد.
همان طور که امام علی(ع) می‌فرماید: «خدایا! تو را به جهت ترس از آتشت نپرستیدم و به خاطر طمع در بهشتت
عبادت نکردم؛ بلکه تو را شایسته پرستش یافتم و پرستیدمت».9
3 . نوع دیگر از تجارب دینی، مخصوص پیامبران است. به تعبیر مولوی، انبیا، انسان‌های مسعودبختی بودند که مشمول
لطف الهی قرار گرفتند و به رسالت، برگزیده شدند و سپس در فرایندی شگفت، تجربه‌ای را از سر گذراندند که در ادبیات
دینی و قرآنی، «وحی» نامیده می‌شود.
در فلسفه دین و الهیات جدید (علم کلام جدید)، معمولاً به جای «وحی» از تعبیر «تجربه وحیانی» یا «تجربه نبوی»
استفاده می‌شود و گروهی از فیلسوفان دین،10 معتقدند که وحی به انبیا (که خاصّ رسولان الهی است)، تا پیامبر
گرامی اسلام، ادامه داشته و پس از آن، پایان یافته است؛ امّا انواع دیگر وحی و از جمله الهام و اشراق و راهنمایی‌های
غیبی (که اقسام پیش‌گفته تجارب دینی را شامل می‌شود)، قطع نشده و نخواهند شد و برای هر انسان مؤمن دیگری
که راه پیامبر (ص) را در پیش گرفته نیز قابل تکرار و امکان‌پذیر است.
مفهوم تجربه دینی
تجربه دینی، عبارتی شامل «تجربه» و «دین» است. مهم‌ترین تحوّل در معنای واژه تجربه، مربوط به دوره جدیدی است
که تحوّل از معنای فعلی تجربه، به معنای انفعالی آن، صورت گرفته است. در این معنای جدید، انسان، در خود، استعداد
و لیاقت و ظرفیت را ایجاد می‌کند تا از الهام و اِشراق، بهره‌مند شود و بیش از این، نقشی در این «تجربه» ندارد.
تجارب به این معنا، در مقابل اِعمال واکنش‌ها قرار می‌گیرند و تجربه، آن چیزی است که برای ما رخ می‌دهد، نه آنچه انجام
می‌دهیم. البته آمپرسیست‌ها (تجربه‌گرایان) اصطلاح «تجربه» را در مقابل «عقل» و برای اشاره به محتوای ذهنی‌ای که از
حواس پنجگانه فراهم می‌شود، استفاده کردند؛ امّا هنگامی که متفکّرانی همچون شلایر ماخر و ویلیام جیمز، به مفهوم
تجربه دینی پرداختند، مفهوم تجربه را وسیع‌تر گرفتند تا همه محتوای آگاهی‌های انسان را شامل گردد. تجربه در این اصطلاح،
پنج ویژگی مهم دارد که عبارت‌اند از:
1 . دریافت زنده یک پدیده؛
2 . احساس همدردی بودن در آن؛
3 . استقلال آن از مفاهیم و استدلال‌های عقلی؛
4 . غیر قابل انتقال بودن؛
5 . شخصی و خصوصی بودن.
با این توضیح، «تجربه دینی» به معنای: «نوعی رهیافت روحی، درونی و نوعی وضعیت روانی و گونه‌ای درگیری مستقیم
و آگاهی درونی از یک وضعیت» است، نه به معنای ادراک حسّی و تجربههای منطقی.
در واقع، تجربه، زمانی دینی است که به موجودی فراطبیعی، وابسته باشد. اگر موضوع یک تجربه، خداوند یا تجلّیات او باشد
و به نحوی در ارتباط با خداوند قرار گیرد و خداوند، به عنوان حقیقتی غایی در آن رُخ بنمایاند، تجربه دینی خواهد بود. همچنین
در تجربه دینی، لازم است که تجربه‌کننده، در توصیف آن از واژه‌های دینی استفاده کند.
در دوره جدید و در الهیات لیبرال پروتستان(؟؟؟؟)، به سبب عواملی، دین، به بُعد تجربی آن تنزّل یافت و با تجربه دینی،
مساوی انگاشته شد. بر این اساس، دین، جز تجربه دینی، چیز دیگری نیست. تجربه دینی نیز به منزله گوهر دین تلقّی
شد و دیگر امور دینی یا به عبارت دیگر، سایر ابعاد دین (مانند بُعد معرفتی، علمی و عملی آن) در حاشیه قرار گرفتند.
پرسش از چیستی تجربه دینی، پرسشی دشوار است و هر توصیفی که از آن داشته باشیم، احتمالاً نارسا خواهد بود.
به هر حال، برایتمن می‌نویسد: «تجربه دینی، هر گونه تجربه‌ای است که هر انسانی می‌تواند در ارتباط با خدا داشته باشد.
تجربه دینی، نوع یا کیفیت یگانه‌ای از تجربه نیست؛ بلکه روش یگانه‌ای برای درک تجربه است».
ویلیام آلستون، معرفت‌شناس و فیلسوف دین نیز می‌گوید: «اصطلاح تجربه دینی، به درستی بر تجربههای انسان، در زندگی
معنوی و مذهبی‌اش اطلاق می‌شود که شامل تجربه‌هایی چون: احساس گناه، بخشوده شدن، تمنّا، سپاس‌گزاری و امثال
آن نیز می‌شود؛ امّا نگاه معمول فلسفی به تجربه دینی، دایره افق دید بسیار جزئی‌تر، دقیق‌تر و محدود‌تری دارد و صرفاً به
تجربه‌هایی می‌پردازد که فرد، آنها را نوعی آگاهی تجربی از خداوند محسوب می‌کند».
بنا بر این، می‌توان گفت که تجربه دینی، دارای دو عنصر اساسی است: 1. علم به امر متعالی (وجودی مقدّس و فراتر
از جهان مادّه)، 2 . سرسپردگی تام به آن.
مراتب تجربه دینی
متفکّران، انواع گوناگونی از تجربه دینی را ارائه کرده‌اند.11 مشهورترین و مهم‌ترین دیدگاهی که در این زمینه وجود دارد،
دیدگاه «دیویس» است. از نظر او، تجربه دینی، به چند طبقه یا مرتبه تقسیم می‌شود:
الف. تجارب تفسیری: به تجاربی گفته می‌شود که دینی بودن آنها به دلیل ویژگی‌های تجربی نیست؛ بلکه از این جهتْ دینی
محسوب می‌شوند که در پرتو تفسیرهای گذشته قرار گرفته‌اند. مثلاً زلزله، یک پدیده دینی نیست؛ امّا اگر این تجربه، به
عنوان نزول بلا یا نتیجه افزایش گناه تلقّی شود و بر اساس این تفسیر، از آن تعبیری دینی ارائه شود، در این صورت، «تجربه
تفسیری» محقّق شده است.
ب. تجارب شِبه‌حسّی: در این نوع تجارب، عنصر حس، دخالت زیادی دارد. اگر در یک تجربه دینی، یکی از حواس پنجگانه
اثر داشته باشد، در این صورت، تجربه‌ای شبه‌حسّی در اختیار داریم. این تجارب، شامل رؤیا، درد و رنج، شنیدن صداهای
خاص و... است. البته رؤیاهای دینی و احساس درد و رنجی که در حوزه اعتقادات دینی پیدا می‌شوند، در این مقوله جای
نمی‌گیرند.
ج. تجارب وحیانی: منظور از وحی در این جا، الهام و بصیرت است و وحی اصطلاحی ـ که در مورد انبیا به کار می‌رودـ،
مورد نظر نیست. آنچه دینی بودن این تجارب را تضمین می‌کند، محتوای آنهاست. این گونه تجارب، معمولاً ناگهانی و تأثیرات
آنها نیز گاه طولانی است. در این تجارب، معرفتی بی‌واسطه، در اختیار عارف قرار می‌گیرد که از نظر او خالص است و از طریق
عامل بیرونی (مادّی) به دست نیامده است. در اثر این تجربه، عارف، به ایمان راسخ، نایل می‌شود.
د. تجارب احیاگر: این نوع تجارب، متداول‌ترین تجارب دینی هستند و مردم عادّی نیز به آنها دست می‌یابند. این تجربه، هنگام
عبادت و اعمال دینی پدید می‌اید و امید، قدرت، امنیت و تحرّک را در پی می‌‌آورد. این تجربه، دامنه گسترده‌ای دارد که تجربه
شفاگرفتن یا تجربه هدایت‌شدن، از جمله آنهاست.
ه . تجارب مینوی: اوتو، نخستین کسی است که واژه «مینوی» را به کار برد. او اثر مینوی را در سه نوع احساس، خلاصه می‌کند:
1. احساس وابستگی و تعلّق مطلق داشتن به خدا؛ 2. احساس خوفی دینی و هیبت‌انگیز که به هنگام رؤیت خداوند، انسان را
به لرزه می‌اندازد؛ 3. احساس شوق انسان به آن وجود متعالی که انسان را کشان‌کشان، تا پیشگاه او می‌بَرد.
و. تجارب عرفانی: این تجارب، دارای ویژگی‌های زیر هستند:
1. درکی از واقعیت مطلق به انسان می‌دهند؛ 2. انسان را از محدودیت زمان و مکان رها می‌کنند؛ 3. مشاهده وحدت و اتّحاد
(وحدت جهان و انسان و ظهور و تجلّی خداوند در یکایک اشیا و اجزای آنها) را برای انسان به ارمغان می‌آورند و سعادت و آرامش
را به انسان هدیه می‌کنند.
کاربردهای تجربه دینی
به طور کلّی، تجربه دینی، در دو ساحت درون‌دینی و برون‌دینی، ثمراتی را به جای می‌نهد.
الف. کاربرد دینی: تجربههای دینی، به خاطر دارا بودن ماهیت قدسی (مقدّس)، به شفّافیت روان، در راهیابی به جوهره ایمان
کمک می‌کنند. میرچا اِلیادِه (جامعه‌شناس دین)، در مورد تجارب دینی می‌گوید: «تجارب و احوال عرفانی، حسّ واقعی بودن و در
دسترس بودن قدرت دینی را زنده داشته و کلّ شعایر، تعالیم و سازمان‌های دینی را تازه و با طراوت نگه داشته است».
رادلف هود، تجربه‌ای را که برانگیخته از ایمان دینی است، موجب خشنودی (شادکامی) و عاملی برای یافتن و پذیرفتن ایمانی
عمیق‌تر می‌داند.
برخی از دانشمندان از تجربه دینی، به عنوان راه مطمئنّی در جهت اثبات وجود خدا استفاده می‌کنند.
ب. کاربرد در دیگر علوم: رشته‌های فراوانی از دانش‌های مختلف، عهده‌دار بحث در زمینه تجربه دینی شده‌اند. گستردگی این
مباحث، به اندازه‌ای است که نمی‌توان موضوع تجربه دینی را جزو مبحث خاصّی از فلسفه دین دانست؛ زیرا روان‌شناسی،
فلسفه، کلام یا جامعه‌شناسی نیز بهره خود را از این مباحث می‌گیرند. به عنوان نمونه، جامعه‌شناسان، از این تجربیات،
مسائل مورد علاقه خودشان (مانند: تجربه مواجهه با مرگ و میزان تأثیر این تجربه در کنترل جامعه) را جستجو می‌کنند.
پی‌نوشت‌ها:
1 . ر.ک: سوره صافّات، ایه 102.
2 . ر.ک: سوره بقره، ایه 124.
3 . ر.ک: سوره طه، ایه 11ـ14.
4 . ر.ک: سوره انبیا، ایه 87ـ88.
5 . ر.ک: بحار الأنوار، ج18، ص346.
6 . همان، ج26، ص337.
7 . ر.ک: سوره مزمّل، ایه 1ـ7.
8 . ر.ک: سوره آل عمران، ایه 92.
9 . عوالی اللآلی، ج2، ص11.
10 . کسانی مثل: ملّاصدرا در «مفاتیح الغیب»، اقبال لاهوری در «احیای فکر دینی در اسلام»، عبد الکریم سروش در «بسط تجربه نبوی» و محمّد مجتهد شبستری در «هرمنوتیک کتاب و سنّت».
11 . السدایر مک اینتایر و رودلف اوتو، آن را به دو نوع، والیس ماتسون به سه نوع و گری گایتنگ به چهار نوع تقسیم کرده‌اند.
منابع:
1 . تجربه دینی و مکاشفه عرفانی، محمّد تقی فعّالی، قم: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
2 . «تجربه‌گرایی دینی و وحی»، ولی الله عبّاسی، معرفت (فصل‌نامه)، شماره 60.
3 . «تجربه دینی (اقتراح)»، محمّد لگنهاوزن، نقد و نظر (فصل‌نامه)، ش 23 و 24.
4 . «تجربه دینی»، ویلیام آلستون، مترجم: رضا حق‌پناه، اندیشه حوزه (فصل‌نامه)، ش 35 و 36.
5 . فلسفه دین، نورمن گیسلر، مترجم: حمیدرضا ایت اللهی، تهران: حکمت.
6 . دین‌پژوهی، به کوشش: میرچا الیاده، مترجم: بهاء الدّین خرّمشاهی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
7 . «گفتگوی احد قراملکی با رادولف هود»، احد فرامرز قراملکی، قبسات، ش 8 و9.
8 . «جایگاه معرفت‌شناسی در فلسفه اسلامی»، بیوک علیزاده، فصل‌نامه پژوهشی دانشگاه امام صادق(ع)، ش8.
9 . تجربه دینی و گوهر دین، علیرضا قائمی‌نیا، قم: بوستان کتاب.
پدیدآورنده: طیبه چراغی
Linkback: https://irmeta.com/meta/b562/t1713/
اشتراک و بوک مارک کردن این تاپیک در شبکه های اجتماعی
۱۱ آبان ۱۳۸۹ - ۰۱:۳۰:۵۸