عنوان  :  عهدنامه تركمنچاي
نویسنده :  یونس خداپرست
كلمات كليدي  :  عهدنامه تركمنچاي، ايران، روس، عهدنامه گلستان، آصف الدوله، عهدنامه تيلسيت.

  عهدنامه تركمنچاي قرارداد صلحي بود كه ميان ایران با نمایندگی ميرزا ابوالحسن خان شيرازي و آصف الدوله، و روسيه تزاري با نمایندگی ایوان پاسكوويچ، در 21 فوريه 1828م و با وساطت انگليس منعقد شد.[1]
  اگر چه دوره جنگ های اول میان ایران و روسیه تزاری با انعقاد عهدنامه گلستان و واگذاری بخشهایی از خاک ایران به روسیه پایان یافت اما برخی بندهای این عهدنامه ابهام داشت؛  از جمله این که تعيين خط مرزي در عهدنامه گلستان (هر كشوري تا هر جا كه تصرف كرده بماند) مبهم بود؛ از این رو نماينده ايران ابوالحسن شيرازي براي حل بحران مرزي و حل اختلافات راجع به گنجه، شيروان و طالش به روسيه رفت اما جواب دربار روسيه به شرح ذيل است: «بلاد متصرفي به قهر و غلبه نبوده بلكه حكام هر محل با كمال رغبت حكومت روسيه را پذيرفتند....»[2]
  بلاخره مذاكرات سياسي و ارتباطات ديپلماتيك بر سر گوگچاي كه از لحاظ سوق الجيشي و تسلط بر ايروان، براي ايران حائز اهميت بود ادامه پيدا كرد ولي، نماينده روس اين منطقه را حق كشور خود مي‌دانست. البته هدف اصلي روسيه تزاري از چنين ارتباطات سياسي كه توسط سفراي دو طرف انجام مي‌گرفت اين بود كه ايران نتواند خود را براي جنگ تجهيز قوا كند، كه در اين زمينه هم موفق شد.
  بعد از دوره اول جنگ كه منجر به تحميل عهدنامه گلستان شد، با آغاز دوره دوم جنگهاي ايران و روس شكست جبران ناپذيري بر ارتش ايران و عباس ميرزا در گنجه وارد شد و سپاه روس به فرماندهي پاسكوويچ فاتح ميدان شدند. «هر چند قبل از اين عمليات در جنگهاي 1242-1241 با فتواي برخي علما از جمله كاشف الغطاء، احساسات ديني ايرانيان تهييج شد و سپاه ايران مقاومت رشيدانه‌اي در مقابل روسيه انجام داد؛ در نتیجه ميرمولف (به خاطر عدم كاميابي در جنگ) بر كنار و پاسكوويچ به فرماندهي سپاه قفقازيه منصوب گرديد.»[3] در نهايت وليعهد ايران - عباس ميرزا - بهترين افواج خود را در سردارآباد [نقطه با اهميت ارس] تمركز داد ولي بدليل نرسيدن آذوقه و جيره، روحيه سپاه تزلزل شد و عاقبت سردارآباد به تصرف روس درآمد و قواي ايران از ساحل چپ رود ارس به طرف آذربايجان رانده شد.[4] سپاه روس به پيشروي خود به طرف تبريز و پايتخت ادامه دادند. مك دونالد - سفير انگليس در تهران - از ترس پيشروي روس، بيشتر از فتحعلي شاه به هراس افتاد و شاه را مجبور به قبول شرايط صلح كرد.
  سرانجام روابط خدعه آميز و به ظاهر مسالمت آميز سياسي روسها باعث شد ايران نتواند خود را تجهيز كند و به دفاع در مقابل روس بپردازد و وليعهد خسته از عدم حمايت‌هاي مالي، جنگ در مقابل روس را زود پايان داد و عهدنامه ننگين ديگري به نام عهدنامه تركمنچاي در سال پنجم شعبان 1243 ق / دهم فوريه 1828 به ايران تحميل شد.
 
مفاد عهدنامه

  با عدم آگاهي فتحعلي شاه از روابط ديپلماتيك فرانسه با روسيه به خصوص در مورد عهدنامه تيلسيت (عهدنامه صلحي كه ميان فرانسه و روسيه در اواخر 1808 م امضا شد و اميدهاي ايران در جهت حمايت فرانسه [نيروي سوم] را به يأس تبديل كرد و عملاً به قطع روابط دو كشور در سال 1809 م انجاميد) و فشار نماينده انگليس به شاه براي انعقاد پيمان صلح ( به دلیل ترس از پيشروي روس و به خطر انداختن منافع انگليس در ايران و هندوستان) ، زمينه ساز انعقاد عهدنامه ترکمنچای گردید و موجب از دست رفتن قسمت های دیگری از حافظه تاريخي ايران گردید.
  مفاد عهدنامه تركمنچاي عبارت بود از: استرداد اسراي ايران، پرداخت غرامت جنگ به دولت روسيه، اجازه عبور و مرور كشتي‌هاي تجاري روس در درياي مازندران، حق قضاوت كنسولي به روسيه، تخليه تالش توسط سپاه ايران و واگذاري ايروان و نخجوان به ملكيت مطلقه روس، تأييد وليعهدي عباس ميرزا و به رسميت شناختن سلطنت ايران در صورتي که وليعهد به اين مقام برسد. مطابق ذيل اين عهدنامه، در صورت ارتکاب جرم توسط اتباع روس در ايران، دادگاههاي ايران حق كوچكترين دخالتي را نداشتند (كاپيتولاسيون).[5] از ديگر مفاد اين عهدنامه تحميل عهدنامه تجاري بر ايران بود كه طبق فصل اول آن «اتباع روس‌ در همه جاي ايران مي‌توانند تجارت كنند و در صورت وفات، اموال منتقله و غيرمنتقله آنها، بدون هيچ مانعي از احكام ولايات متعلق به دولت روس است».[6]
 
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

[1] . امينی ، علیرضا؛ وحبيب الله ابوالحسن شيرازي، تحولات سياسي اجتماعي ايران از قاجار تا رضاشاه (1290 هـق- 1320 هـش) ، تهران، نشر قوس، 1382، ص 108.
[2] .  شميم، علي اصغ؛ ايران- دوره سلطنت قاجار، تهران، كتابخانه ابن سينا، 1342، ص 66.
[3] . شميم، علي اصغر؛ ايران دوره قاجار، قرن سيزدهم و نيمه اول قرن چهاردهم، تهران، زرياب، 1379، ص 100.
[4] . همان، صص 101-100.
[5] . اميني، علي رضا و حبيب الله ابوالحسن شيرازي، پيشين، ص 108.
[6] .  لسان الملك سپهر ، محمدتقي؛ به اهتمام جمشيد كيانفر، ناسخ التواريخ، ج اول، تهران، اساطير، 1377، صص 400-399.

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

منبع :

Linkback: https://irmeta.com/meta/b238/t5389/