اهمیت مسئولیت پذیری نوجوانان:

کمال مطلوب در دوران نوجوانی اینست که در مرحله رشد و نمو مسئولیتهایی را به عهده بگیرد تا در دوران بزرگسالی فرد کامل و خودسازی شود. دانستن اینکه چگونه و تا چه حد باید به نوجوان حس مسئولیت پذیری داد، یکی از مهمترین وظایف پدران و مادران است. نوجوان شما برای بدست آوردن اعتماد بنفس باید در زمینه مسئولیت پذیری تمرین کند و از این راه به خواسته هایش پی خواهد برد. این تمرینها زیربنای بزرگسالی او را استحکام می بخشد.

فرزندتان در دوران کودکی یاد می گیرد به شما اعتماد کند . حالا قضیه برعکس است او می خواهد بفهمد که شما تا چه حد به او اعتماد دارید. با مسائلی مثل واگذاری مسئولیت حس اعتماد خود را نسبت به فرزندتان به اثبات برسانید. (جودی فورد-ص١٨٢)
وقتی همه کارها را شما انجام می دهید به نوجوانتان بیشتر خوش می گذرد. اگر مسئولیت کارها را به عهده گرفته اید، خسته می شوید و نوجوان خود را متهم به تنبلی و غیر مسئول بودن می کنید . شیوه بزرگ کردن فرزند که منجر به فدا شدن پدر و مادر شود هیچ نتیجه ای ندارد مگر خستگی و عصبانیت مفرط پدر و مادر.وقتی شما نوجوانتان را تشویق کنید که در امور مهم و اساسی با شما همراهی کند ، برخورد میانتان به کمترین مقدار می رسد و بهتر می توانید حال یکدیگر را درک کنید. (همان-ص٤٣)

 

راهکارهای نادرست :

متداولترین روشهایی که بزرگسالان برای جلب همکاری کودکان بکار می برند:

• سرزنش و متهم کردن

• به کار بردن القاب ناخوشایند

• تهدیدها

• اوامر

• سخنرانی و موعظه

• هشدارها

• اظهار نظرهای شدید و غلیظ

• مقایسه ها ( به خصوص با خواهر یا برادر)

• طعنه ها و کنایه ها (فابر و مازلیش-ص٦٦)

راهکار های مناسب:

بسیاری از نوجوانان که دارای حس مسئولیت پذیری نیستند و نمی توانند مورد اعتماد واقع شوند، در شمار افراد تجربه گرا هستند. این افراد ابتدا باید رفتاری را تجربه کنند سپس قادر به پذیرش و درک استدلال آن بشوند. در اینجا به روشهایی اشاره می کنیم که می توانند احساس مسئولیت و اعتماد متقابل را تقویت کنند.

• تعیین کردن حکم و مجازات : شما باید به فرزندتان بگویید چه می خواهید ولی مهمتر از آن ، اطلاع از مجازات عمل است. یعنی اگر به آنچه شما می خواهید عمل نکنند چه مجازاتی در انتظار اوست. خواسته ها و مجازات ها را همزمان تعیین کنید تا مسئولیت رفتار به عهده خود نوجوان قرار گیرد و بداند دستیابی به پاداش یا تنبیه به عملکرد او بستگی دارد و از طریق نوع رفتارش می تواند به آنها برسد.

• تمام نتایج و مجازاتها را به رفتار فرزندتان مربوط سازید.

• از به عهده گرفتن مسئولیت فرزندتان خودداری کنید: عهده گرفتن مسئولیت رفتار و عملکرد فرزندتان باعث می شود تا قدرت تصمیم گیری نداشته و میزان وابستگی اش به شما تقویت شود. کودکانی که لوس هستند و می توانند والدین خود را به هر کاری وادارند نیز مسئولیتی احساس نمی کنند. برخی از والدین مجازاتی را که فرایند عمل فرزندشان است به عهده می گیرند تا بدین طریق از او حمایت کنند. این شیوه برخورد مانع از تقویت احساس مسئولیت در کودکان می شود.

• برای رفتارهای مناسب و نامناسب پیامدهای مختلف تعیین کنید. برخی از نوجوانان از احساس مسئولیت کافی برخوردار نیستند، زیرا نوع رفتاری که مرتکب می شوند تاثیری در نتایجی که بدست می آورند،ندارد. یک نوجوان به خود می گوید:" به مادرم کمک کنم یا نه ، در هر حال می توانم روز جمعه با دوستانم برای تفریح بیرون بروم."

• از قوانین معاملات تجاری استفاده کنید: هیچ گاه به یک نوجوان نگویید که برایت یک کامپیوتر خریدم اگر نمره خوبی در درسهایت بیاوری آنرا به تو خواهم داد. در چنین وضعیتی بهتر است بگویید: اگر نمره خوبی در درسهایت بگیری برایت یک کامپیوتر خواهم خرید.

• از تعیین مجازاتهای بزرگ ، سخت و طولانی اجتناب کنید: برخی از نوجوانان احساس مسئولیت را از طریق تکرار مجازاتها می آموزند. برای این افراد تکرار ٢٠ مجازات کوچک بسیار موثر تر از یک مجازات بزرگ است . مجاتهای سخت و طولانی اغلب در مورد فرزندان استدلال پذیر موثر است ولی یک نوجوان تجربه گرا از طریق پاداشها و مجازاتهای کوچک و پیاپی می تواند حس مسئولیت خود را تقویت کند.

• در نصیحت ، سخنرانی و استدلال کردن زیاده روی نکنید.

• برای فرزندتان الگو باشید: اگر ما دارای رفتارهای غیر مسئولانه باشیم و یا نتوانیم خود را کنترل کنیم به احتمال قوی آنها نیز چنین رفتاری می کنند.

• همکاری در کارهای خانه: انجام امور مربوط به خانه و تقسیم کار عامل موثر در تقویت احساس مسئولیت نوجوانان است ولی به تنهایی کافی نیست. لذا وقتی که یکی از کارهای خانه را به فرزندتان واگذار می کنید ، نوع کار را به دقت وصریح مشخص کرده و مجازات انجام ندادن آنرا نیز تعیین کنید.

• تقسیم کار عادلانه: اگر دارای چند فرزند هستید جلسه ای با آنها گذاشته و کارها را با یکدیگر ارزشگذاری کنیدتا از مشاجرات بین آنها جلوگیری شود. در این صورت فرزندان شما احساس تبعیض و اجحاف نخواهند داشت. یک روش تقسیم کار عادلانه در خانه، نوبتی کردن کارهاست. فرزندان خود را نیز در روند تصمیم گیری در خصوص استفاده از روشهایی به منظور تقسیم کار عادلانه شرکت دهید.

• دادن پول توجیبی : شما می توانید از سیستم پول توجیبی استفاده کنید و ارزش پول را به او آموزش دهید. میزان آن بر اساس درآمد شما و نیاز فرزندتان به پول تعیین می شود.(دن فونتنل-ص١۲۹)

• شاهد به مخمصه افتادن نوجوانان بودن سخت است؛ بدتر از هر چیزی كمك به نوجوانانی است كه نمی‌توانند مسئولیت اعمال خود را به عهده بگیرند و گلیم خود را از آب بیرون بكشند و همیشه منتظرند تا پدر و مادر به یاری آنها بشتابند. این كار وقتی كه آنها كوچكتر هستند و پیامدهای كارهایشان جدیت كمتری دارد بسیار آسانتر است.

از دیگر نکاتی که باید توجه داشت اینست که مسئولیت شما به عنوان پدر و مادر خوب اینست که تمام اطلاعات لازم را درباره انتخابهای گوناگون در اختیار او بگذارید، در کمال متانت اجازه دهید تا حیطه اختیارات خود را بشناسد، درباره عواقب هر کار به او هشدار دهید، با آرامش او را راهنمایی کنید تا خود درباره هر مساله بیندیشد و اجازه دهید حق انتخاب داشته باشد.اگر او راه را گم کند و بداند به وجود شما احتیاج دارد به سوی شما می آید. (جودی فورد-ص١٧٠ )


قانونگذاری و انتظارات و تغییر رفتارهای ناپسند:

نوجوانان علاقه بسیاری به انصاف دارند، به عبارت دیگر آنها به والدین معلمان که در نظر آنها منصف هستند احترام گذاشته و به سخنان آنها گوش می دهند و برعکس از سخنان کسانی که آنها را درک نمی کنند یا رفتاری غیر منصفانه با آنها دارند سرپیچی می کنند. یکی از راههایی که فرزندتان احساس می کند شما فردی منصف هستید عبارتست از برقراری ضوابط و مجازاتهایی معین برای رفتار به طور همزمان.

والدین اغلب در برقراری ضوابط و قوانین در خانه موفق هستند ولی متاسفانه پیش از آنکه ضوابط زیر پا گذاشته شوند پیامدها و مجازاتهای مشخصی تعیین نمی کنند و تعیین مجازاتها پس از نقض قانون، نوعی بی انصافی تلقی می شود.بنابر این در وضع مقررات به این نکات توجه کنید:

• قانونها و مجازاتها باید به طور همزمان تدوین شوند: این مسئله روش موثر در تدوین قانون است. با این روش به فرزند خود اجازه می دهید که خود درباره رفتارش تصمیم بگیرد و مسئولیت رفتارهایش بر دوش خود او قرار بگیرد.

• قوانین و مجازاتها باید مشخص و دقیق باشند : هیچ وقت فکر نکنید با ذکر یک عبارت کلی و مبهم ، منظور خود را می توانید به فرزندتان منتقل کنید. ابهام گویی باعث می شود فرزندتان دچار رنجیدگی و سردرگمی شده و شما را بی انصاف تلقی کند.

• شیوه های قانونگذاری وتعیین مجازاتها :

• از مجازاتهای طبیعی استفاده کنید: بعضی از رفتارها در ذات خود مجازات را هم در بر دارند. این نوع مجازاتها برای ترک یک رفتار خاص بسیار اثربخش است.

• قانون مادربزرگها: دراین روش به فرزندتان می فهمانید که کاری را که من از تو می خواهم انجام بده، سپس اجازه داری هر کاری که خودت بخواهی بکنی. البته این مورد با قبلی تفاوت دارد، زیرا نتایج، طبیعی نیست بلکه از سوی انسان طراحی شده. مثلا: تا زمانی که تکالیف مدرسه ات را انجام نداده ای نمی توانی از تلفن استفاده کنی.

• از نتایج مهم استفاده کنید: اگر دو مورد پیش کارساز نباشد باید نتایجی را برای فرزندتان اهمیت دارد مشخص نمایید و قوانین را بر اساس آن پایه گذاری کنید. این نتایج به اقتضای علایق و نیازهای نوجوان تفاوت دارد.

• استفاده از مجازات و پاداش برای تغییر رفتار: این دو از مهمترین عوامل مدیریت رفتار است. نوجوان باید بی وقفه در معرض پاداش و مجازات قرار گیرند تا رفتارشان تغییر کند.

الف) جایزه، تشویق یا نتیجه مثبت:

اغلب کارشناسانی که در این زمینه فعالیت دارند در مورد برخورد مثبت تاکید فراوان دارند. آنها به والدین می گویند: سعی کنید توجه خود را از رفتارهای نادرست فرزندتان به رفتارهای صحیح آنها معطوف سازید.

نکاتی که در تعیین جایزه باید مد نظر قرار گیرد:

جایزه و تشویق باید در مورد هر فرد به طور مجزا مشخص شود، زیرا مسائل مورد علاقه افراد با هم تفاوت دارند.

والدین نباید سلایق و ارزشهای خود را در تعیین نوع جایزه و تشویق دخالت دهند و صرفا باید به نیازها و علایق نوجوان توجه کنند.

جایزه می تواند شامل هر چیزی باشد که برای نوجوان اهمیت دارد: ١- تشویق یا آزاد کردن نوجوان برای فعالیت فیزیکی. ٢- تشویق یا جوایز مادی. ٣- تشویق یا جوایز اجتماعی مثل تحسین کردن، احترام گذاردن و ...

جایزه نباید پیش از تغییر رفتار اعطا شود.

جایزه باید در اولین فرصت بعد از تغییر رفتار داده شود. به تغییرات تدریجی هم جایزه بدهید: خرد کردن یک هدف به اهداف کوچکتر باعث رسیدن تدریجی به آن می شود. به موفقیت در این اهداف کوچکتر نیز جایزه باید داد. به هر حال شما نمی توانید یکباره تغییر صد در صد را انتظار داشته باشید بلکه به مسیری که از حال تا آینده پیموده می شود توجه نمایید.

جایزه ممکن است تغییر کند: در بیشتر مواقع، علایق و روحیات تغییر می کند. لذا جایزه اثر بخش ، دیگر کارایی ندارد. بنابراین آنرا تغییر دهید، البته نه سریع و شتابزده.

ب) تنبیه یا نتایج منفی:

انواع تنبیه ها:

• از دست دادن امتیازات

• جلوگیری از فعالیتهای مورد علاقه یک نوجوان ( تنبیه تحریمی): در این مورد باید سرگرم فعالیتی باشد که مورد علاقه اوست تا از طریق تحریم نوجوان بتوان او را تنبیه کرد. دقت کنید فرزند شما باید آگاه باشد که تا چه مدت از یک فعالیت خاص محروم خواهد شد و برای پایان دادن به محرومیت چه کاری باید انجام دهد.

• تنبیه لفظی

• تنبیه بدنی

مشکلاتی که بر اثر تنبیه ایجاد می شود:

برجسته کردن نقاط ضعف نوجوانان که با تنبیه صورتمی گیرد موجب پیدایش مشکلاتی می شود که رفتارهای خاص دوران بلوغ را تشدید می کند.

• رشد جسمی نوجوانان مانع از موثر بودن زور در تربیت آنها می شود.

• عصبانیت، کله شقی و نمرد فرزندتان را تشدید می کند.

• فاصله والدین و فرزندان بیشتر می شود.

• فرار از مشکلات و اجتناب از برخورد کردن تقویت می شود.

• تنبیه و مجازات ممکن است موثر نیفتاده و وضعیت را وخیم تر کند.

• باعث مقابله به مثل در آنها میشود و همان رفتار والدین را با خود آنها داشته باشند.

و در آخر توجه داشته باشید که به جای تنبیه فرزندتان، رفتار او را تنبیه کنید. آرامش و خونسردی خود را حفظ کرده و برخورد کینه توزانه با او نکنید و این روش را به طور افراطی به کار نبرید.(دن فونتل-ص٤٧)

"قوانین ، نظم و انظباط ،تنبیه، بذر خصومت را در دل نوجوانان می پروراند. وقتی نوجوان را به انجام دادن کاری وادارید که مطابق میل شماست، او پاهایش را در یک کفش می کند و از انجام آن سر باز می زند."(همان-ص٧٣)

ج) تسامح یا نادیده گرفتن:

تسامح روش بسیار موثر در تغییر رفتارهاست اما بدلیل مشقتی که اجرای آن دارد کمتر مورد استفاده قرار می گیرد. البته این روش در تمام رفتاره مفید نیست. رفتارهایی که باعث مختل کردن فعالیت دیگران می شود یا آسیب و خسارتی به دیگران وارد می کند یا به کوتاهی در انجام وظایف منجر می گردد نباید مورد تسامح قرار گیرد.

چگونه می توان رفتاری را نادیده گرفت؟

نادیده گرفتن رفتارها نیاز به پیگیری و صبر دارد. دو روش برای نادیده گرفتن وجود دارد که یکی مشکل و دیگری ساده است. روش دشوار عبارت است از اینکه به هیچ وجه توجهی به فرزنتان نکنید و به اصطلاح او را تحویل نگیرید. روش ساده که باید بیشتر استفاده کنید اینست که بازتاب هیجانی نسبت به رفتار فرزندتان نشان ندهید ولی با رفتار او برخورد کنید ولی برخوردی صبورانه. در برابر او بازتاب احساسی نداشته باشید بلکه شیوه منطقی و واقع گرایانه را اتخاذ کنید.

نکات زیر را در به کار بردن این روش در نظر بگیرید:

• ثبات داشته باشید.

• مطمئن شوید که در مورد یک رفتار خاص به طور کامل و همه جانبه تسامح می کنید.

• به این روش ادامه دهید حتی اگر رفتار مورد نظر بدتر شود.

• ابتدا یک رفتار را نادیده بگیرید سپس از سایر مجازاتها استفاده کنید. (همان-ص٧٧)

مشکلی که در اینجا ممکن است مطرح شود اینست که گاهی والدین طوری عمل می کنند که فرزندشان چنان مقصر به نظر می رسد و برای بقیه روز چنان قابل ترحم می شوند که والدین ناراحت می شوند. دکتر سلما فریبرگ می گوید: "در اوقات معین، کودک باید عدم تایید ما را احساس کند. اما اگر واکنش ما آنقدر قوی باشد که احساس بی ارزش بودن و گناه، حس تحقیر و تقصیر را در او ایجاد کند، به این معناست که به عنوان والدین از قدرت خود سوء استفاده کرده ایم.

به همین دلیل در موقعیت های پیش آمده همراه با عدم تایید باید برای کمک به فرزندتان راهی برای انجام اصلاحات نشان دهید. بعد از ندامت و پشیمانی اولیه، کودک به امکان بازیافتن احساس خوب درباره خودش و مشاهده مجدد خود به عنوان عضو محترم و مسئول خانواده نیاز دارد. ما به عنوان والدین می توانیم این شانس را در اختیار او بگذاریم."همان-ص١٣٧"


اوقات فراغت در نوجوانان:

  اوقات فراغت بخش مهمی از زندگی انسانها را تشکیل می دهد. اگر افراد برنامه ی مشخصی برای گذراندن اوقات فراغت خود نداشته باشند، این بی برنامگی سایر جنبه های زندگی را به طور چشمگیری تحت شعاع خود قرار می دهد و فساد انگیز است.

  اوقات فراغت یکی از مسائل مهم نوجوانان و جوانان است، درعصر ما نسبت به زمانهای دیگر چنین اتفاقی بیشتر شده ، شناخت نیازمندیها و رفع احتیاجات نوجوانان و جوانان و برنامه ریزی صحیح برای اوقات فراغت آنها باعث می شود تا خلاقیتها و نوآوریها خود را نشان دهند.(اکبری-ص۳۰۱) 

آسیب شناسی اوقات فراغت:

  اگر والدین برای اوقات فراغت فرزندان برنامه ریزی نداشته باشند، آنها از یکنواختی و تکراری بودن زنگی خسته می شوند. اگر امکانات برای تفریحات سالم نوجوانان وجود داشته باشد، آنها به تفریحات ناسالم گرایش پیدا نمی کنند و آسیبهایی که ممکن است از راه اوقات فراغت بی برنامه بر جامعه وارد شود بر هیچکس پوشیده نیست. این تاثیر منفی حتی بر درس خواندن آنها وجود دارد. در واقع فراغت سالم باعث شکوفایی فرد می شود. ولی فراغتهای ناسالم زمینه ساز گرایش به انواع انحرافات اجتماعی می گردد.(همان-ص۳۰۲)


  متخصصان در مسئله اوقات فراغت علاوه بر اینکه تفریح و چگونگی گذراندن این اوقات را در نظر دارند، آنرا عامل مؤثری برای پرورش قوای جسمی ،اخلاقی و دفاعی می دانند که با استراحت حاصل می شود و آنرا با لذت و خوشنودی و ارضای ذهن تؤام می کند و فرصت ارتکاب به اعمال خلاف باقی نمی گذارد. در غیر اینصورت، بیکاری نوجوانان ممکن است موجب انحرافات شود.« هاشمی به نقل ازاکبری ۱۳۷۳» (همان-ص۳۱۰)

بی برنامگی خانواده ها:

  نقش خانواده ها در شکل دادن چگونگی گذراندن اوقات فراغت افراد خانواده بر هیچکس پوشیده نیست، خصوصا˝ نوجوانان که سهم بسزایی در این برنامه ریزی دارند. چون مردم همواره از روشهای مفید و مؤثر برای اوقات فراغت خویش استفاده نمی کنند و شاید توجه به این مهم ، هم نداشته باشند که این برنامه ریزی از وظایف اساسی آنهاست تا بتوانند امکانات گذراندن اوقات فراغت صحیح را مهیا نمایند. زیرا گذراندن اوقات فراغت می تواند یکی از عوامل مهم سازگاری اجتماعی و یا ناسازگاری اجتماعی باشد که در نهایت به پیشرفت یا عقب ماندگی فرهنگی یک جامعه می انجامد. تجربه نشان می دهد که نوجوانان با دو مشکل روبرو هستند:

  الف) مشکل تنظیم برنامه ی روزانه و هفتگی: برنامه روزانه شامل تمام فعالیتهایی است که فرد در روز انجام می دهد که بسیاری از نوجوانان در تنظیم و سروقت انجام دادن این امور با مشکل روبرو هستند.

  ب) مشکل اوقات فراغت در برنامه های خارج از کلاس(فوق برنامه): فعالیتهای فوق برنامه ی درسی که ارتباط بسیار زیادی با نحوه گذراندن اوقات فراغت دارد.(همان-ص٣١٤)

راههای کم نمودن آسیبهای اوقات فراغت:

  اوقات فراغت هر فرد باید بر اساس تفاوتهای زیست شناختی ،فرهنگی، خودیابی، خلاقیت و کمال جویی برنامه ریزی شود. کریمی (١٣٨۰) رعایت نکات زیر را در مسیر تهیه برنامه ای هدفمند که بتواند تا حد امکان از آسیبهای اوقات فراغت بکاهد، پیشنهاد نموده تا در هنگام تهیه برنامه برای گذراندن آن در برنامه درسی،برنامه ی خود نوجوانو برنامه مربوط به خانواده ها مؤثر باشد.

  ۱) رعایت آزادی، خودانگیختگی و به انتخاب و به میل بودن.

  ۲) پرهیز از سرگرمی بیهوده، گذراندن وقت ،صرف انرژی بیهوده و اشتغال بدون هدف.

  ۳) رعایت حس خلاقیت و اثرگذاری دانش آموزان در اوقات فراغت.

  ۴) ایجاد فرصت کاوش ،تفکر و تأمل درباره ی خود، طبیعت و خدای خویش.

  ٥) رعایت به وجود آمدن زمینه ی تغییری که در فطرت خود دارد.

  ٦) رعایت حرمت نفس ، شکوفایی ، زیبا دوستی ، حقیقت یابی ، خیرخواهی و خیر دوستی.

  ٧) رعایت احترام به انتخاب نوجوان و یا جوان با ظرافتهای تربیتی.

  ٨) رعایت پژوهش، حس کنجکاوی و پژوهشگری دانش آموزان.

  ٩) توجه به تفریحات بدنی از طریق افزایش انواع بازیها برای آزاد سازی انرژیهای سرکوب شده، فشارها و تنش ها در کنار تفریحات فکری.(همان-ص٣١٧)

نوجوانی و مسائل دینی و ارزشی:

رشد اخلاقی به معنای درونی کردن قواعد و ارزشهای مرتبط با چگونگی رفتار و تعامل فرد با خود و دیگران است. یکی از مقتضیات مهم رشدی در نوجوانی و جوانی اینست که فرد بیاموزد چه کارهایی درست و چه کارهایی نادرست است. دستیابی به این هنجارها ، بخش مهمی از رشد هویت آنان را تشکیل می دهد.(لطف آبادی-ص١١)

آسیب شناسی:

 چگونگی تعلق متقابل کودک و والدین در سالهای اول زندگی نقش مهمی در رشد اخلاقی ، ارزشی و دینی دارد. تعلق اطمینان بخش کودک به والدین و بزرگسالان به دستیابی او به خودمختاری و درونی سازی هنجارهای اخلاقی ، ارزشی و دینی والدین بسیار کمک می کند. بنابراین مشکل اساسی زمانی است که نوع رابطه بزرگسالان با کودک و نیز شرایط محیطی وی با طبیعت و خواسته های او در تعارض و کشمکش باشد. در اینصورت شکل گیری و رشد ارزشها و اخلاقیات دچار مشکل می شود. (همان-ص٧)

از مشکلات دیگری که در این دوران ایجاد می شود عبارتست از: تردید در معتقدات دینی، ناراحتی و نگرانی در مورد بهشت و دوزخ، احساس شرم در پیشگاه خدا ، نگرانی از عدم تسلط بر خود و قوای خود و ناراحتی از اینکه چرا خداوند خواسته های او را اجابت نمی کند و... .

چرا نوجوانان برای ابتلا به انحرافات مستعد تر از کسب معنویات اخلاقی هستند؟

• افکاری که بر اثر رشد بدنی و جسمی در فرد این توهم را ایجاد می کند که بزرگ شده است و علاقه به انجام کارهای آنان را دارد.

• تغییراتی که بر اثر رشد فکری و عقلی در وی بوجود می آید باعث می شود تا وی به آینده نگری بپردازد و بازتاب این افکار باعث پیدایش تحولاتی در اندیشه او می گردد.

• رشد غریزی که باعث درخواستها و توقعات جدید می شود.

• رشد و بیداری مذهبی که همزمان با ورود به مرحله بلوغ است.

• محرومیت و شکستهای فرد در مواجهه با مشکلات روزمره.

• استقلال طلبی خاص این دوران.

• پیدایش و رشد جنبه های عاطفی خاص

• اثرپذیری فرد از القاهای دیگران بویژه دوستان و همسالان. (اکبری-ص۳۴۷)

در این دوره شک های مذهبی اوج می گیرد. لذا به گفته ها و اخبار گذشته شک می کند و دائما در حال پیدا کردن دلایل عقلی و منطقی است و سعی دارد برای همه اعمال و پدیده ها توضیحی علمی بیابد تا بتواند تفسیری نو از جهان و زندگی داشته باشد. از طرفی هم براحتی نمی تواند شک خود را با دیگران مطرح سازد. زیرا پیش بینی می کند که ممکن است تکفیر شود. شروع مشکلات دینی از همین جا آغاز می شود زیرا نوجوان شناخت کاملی از مسائل دینی ندارد تا بتواند خود را قانع سازد. لذا برای برطرف کردن سولات شرعی خود ممکن است به افرا ناصالح، افراطی و کجرو رجوع نماید. "خدایاری فرد ۱۳۷۷ به نقل از اکبری-ص۳۴۸"

چگونه نوجوانان را با ارزشهای اخلاقی و دینی آشنا کنیم؟

رشد احساس اخلاقی اساسا در خانواده و در فرایند ارتباط عاطفی والدین با فرزندان شکل می گیرد. روشها و فنون تربیت فرزند، میزان همدلی با فرزندان و نقش عواطف در رشد وجدان اخلاقی در شمار مهمترین مولفه ها هستند.

• برانگیختن فرزند از جانب والدین برای یادگیری هنجارها و رفتار اخلاقی معمولا به سه روش انظباطی یعنی محروم کردن از عشق، نمایش قدرت و گفتگو و استدلال صورت می گیرد. گذشت از خطاهای نوجوانان و جوانان ، احساس همدردی با آنان نیز روش خوبی است.

• محروم کردن از عشق باعث ایجاد اظطراب، نمایش قدرت باعث ایجاد تنفر و ناتوانی در کنترل احساسات و خشم و گفتگو و استدلال باعث ایجاد احساس اخلاقی مثبت می شود. البته گفتگو و استدلال نباید به گونه ای باشد که به ملامت کردن نوجوان بیانجامد. این گفتگوها باید باعث رشد احساس اخلاقی نوجوان شود نه احساس ناتوانی و گناه.(همان-ص٥١)

• بخشیدن خطاهای نوجوانان و جوانان، یعنی نادیده گرفتن( به جای تلافی کردن) صدمه ای که از جانب آنان به ما وارد شده است ، نیز یکی از جنبه های برخورد بزرگوارانه با آنان است. مرحله اخلاقی بالاتر آنست که نه تنها خطای آنان را نادیده بگیرید بلکه به آنان کمک کنید تا مشکل خود را برطرف کنند. به این ترتیب یاد خواهند گرفت که در مقابل خطاهای دیگران چه رفتاری از خود نشان دهند.

• احساس همدردی با نوجوانان هم از یک سو باعث ایجاد احساس اخلاقی مثبت در آنان می شود. و از سوی دیگر به آنان می آموزد که نسبت به دیگران با همنوایی و همدردی و انگیزش مثبت و کمک کننده برخورد کنند. (همان-ص٥٣)

• به خاطر داشته باشید اعمال فشارهای بیجا که از جانب بخشهای سنتی تر جامعه، باعث دور شدن نوجوان از فرهنگ و ارزشهای کلاسیک اخلاقی و معنوی می شود.(همان-ص٦٧)

• آن دسته از والدین که هم از فرزندان حمایت می کنند و هم روی آنان کنترل دارند، فرزندانی را تربیت می کنند که ارزشهای دینی و اخلاقی مشابه والدین خواهند داشت.

آموزش پنهان یا ضمنی عبارت است از فضای اخلاقی و دینی رایج در مراکز آموزشی که جدا از برنامه های آشکار و رسمی (برنامه ریزی شده) وجود دارد. (همان-ص١١٢)

در آموزش غیر مستقیم اخلاقی و دینی که اکثر خانواده ها و بزرگسالان حتی مراکز آموزشی نیز از آن استفاده می کنند، معمولا دو روش به کار می رود:

الف ) توضیح و تشریح ارزشها :

با بحث و گفتگو و پرسش و پاسخ کمک می کنیم تا نوجوان ارزشهای مورد نظر خود را تعریف و توصیف کند و به دریافت بهتری از ارزشهای اخلاقی و دینی مورد قبول خود نائل آیند. در روش توضیح و تشریح ارزشها نباید فکر کرد که باید مجموعه معین از ارزشها را در ذهن نوجوانتان جای دهید بلکه قصد شما آنست که به او کمک کرده تا از باورها و ارزشهای مورد قبول خود، آگاهی روشنتری بدست آورند و از نقاط قوت و ضعف و از نتایج قضاوتهای اخلاقی مختلف باخبر شوند تا بتوانند باورها و رفتار خود را به گونه با ثباتی به هم مربوط سازند.

ب ) آموزش شناختی اخلاقی و دینی :

این روش به صورت غیر مستقیم آموزشی است برای ارزشهایی چون محبت، درستکاری و عدالت و همکاری و آزادی و اعتماد و.... در این روش توجه نوجوان به تفکر و استدلال پیشرفته تر در رعایت مصالح مربوط به خود و در ارتباطات انسانی با سایر افراد جلب می شود. (همان-ص١١۸)

نکات مورد توجه :

۱- رشد آگاهی اخلاقی نوجوانان و جوانان در جریان تجارب آنان با محیط زندگی اجتماعی- فرهنگی خود آنها شکل می گیرد. بنابراین برای بهبود امور اخلاقی در آنان از راهنمایی و تشویق و تربیت استفاده کنید نه شیوه های تنبیهی.

۲- آگاهی اخلاقی آنان بر اساس واکنشهای عاطفی آنها در جریان مشاهدات و برخورد با واقعه ها شکل می گیرد.

۳- تعامل نوجوان با والدین و دیگر بزرگسالان موجب آشنا شدن آنان با هنجارها و قوانین اجتماعی می شود و آگاهی و احترام به نظم اجتماعی را ایجاد می کند. شما نباید رابطه نسنجیده و همراه با ابهت با نوجوانتان داشته باشد.

۴- اگر خواهان آن هستید که فرزندتان به اخلاق خوبی مثل محبت، همدردی و انصاف و... و با روحیه تعاون و انسان دوستی آراسته بشوند راهی جز این نیست که آنان چنین اخلاقی را در جریان تجارب طبیعی زندگی خود و در ارتباط با شما و بزرگسالان دیگر که به این صفات آراسته اند بیاموزند. (همان-ص۱۲۴)

۵- روز خود را با دعا و نیایش شروع کنید. دعا و نیایش برکت زندگی است. دعا از قلب شاکر شما بر می خیزد. به نوجوان خود بیاموزید برای زندگی ارزش قائل شود و از بودن با دیگران لذت ببرد. دعا و نیایش باعث شادی و نشاط روح می شود. باید از خداوند سپاسگذار باشید که فرزندتان در کنار شما بزرگ می شود. به تمام افراد خانواده احترام بگذارید، زیرا روح همگی تان تا ابد به هم پیوسته است.(جودی فورد-ص۴۷)

۶- چنانچه والدین رفتارهای منطقی، سنجیده و علمی را بر اساس عاطفه و محبت با یکدیگر داشته باشند، سرمشق خوبی برای فرزندان هستند.

۷- و در نهایت اگر نتوانستید به سوالات و شک و تردیدهای دینی فرزندتان پاسخ دهید به افراد خبره مراجعه کنید. در این موارد آنها را وادار نکنید که حتما بدون تفکر نظرات ما را بپذیرند. سعی کنید کتاب و منابع مفید را به آنها معرفی کنیم تا خودشان بیشتر به بررسی و جستجو بپردازند. (کاکاوند-ص۴۴)


اگر شیوه های پیشنهادی موثر نبود چه باید کرد؟

اگر این شیوه ها را به کار بستید ولی نتیجه مطلوب حاصل نشد، این عوامل را مورد بررسی قرار دهید:

• آیا روش برخورد و مدیریت خود را تغییر داده اید؟

• به خاطر داشته باشید که شما در حال برخورد با یک نوجوان هستید نه یک کودک.

• آیا هنوز در برخورد با رفتارهای طبیعی دوران نوجوانی فرزندتان ناراحت شده و یا عکس العمل نشان می دهید؟

• آیا به نظرات و روحیات فرزندتان احترام می گذارید یا آنها را نفی می کنید؟

• آیا از مجازاتهایی غیر از تنبیه کردن استفاده می کنید؟

• آیا به طور مداوم از یک روش استفاده می کنید؟

• یکی از دلایل غیر موثر بودن یک روش این است که از آن به طور مداوم استفاده نمی شود.

• هیچ گاه برای مشاهده اثر بخش بودن یک روش منتظر مانده اید؟

• پیش از آنکه درباره غیر مفید بودن یک شیوه تصمیم بگیرید مدتی معین از آن استفاده کنید و صبر داشته باشید.

• آیا به تغییرات کوچک و تدریجی دقت می کنید؟

• آیا مجازاتهایی که برای اصلاح یک رفتار به کار می برید برای فرزندتان اهمیت دارد؟

• آیا در به کار بردن یک روش ، پایدار هستید یا آنکه در پی مشاهده نخستین واکنش ناخوشایند، شیوه خود را رها می کنید؟

• آیا اجازه می دهید فرزندتان شما را فریب دهد؟ کودکان هنگامی که از نظم خارج شوند، فریب دهندگان ماهری خواهند بود. به ظاهر وانمود می کند که به مجازات اهمیت نمی دهد .

اگر پاسخ شما به سوالات منفی بود، باز هم باید روش خود را ادامه دهید و سعی کنید علت غیر موثر بودن آنرا بیابید و برطرف سازید. اگر احساس کردید که روش را درست به کار برده اید ولی نتیجه ای مشاهده نکرده ا ید، بهتر است به روانشناس یا متخصص در زمینه رفتار نوجوانان مراجعه کنید.(دن فونتل-ص١٨٦)


 

مسئولیت پذیری را باید از کودکی آموزش داد    
      

● آموزش مسئولیت

آموزش مسئولیت پذیری، با ارزش ترین هدیه ای است که می توانیم به فرزندانمان ارزانی داریم. با چنین آموزشی آنها قادرند از خود مراقبت کنند، تجربه کسب کنند و انعطاف پذیر شوند. آنان به عزت نفس، خلق و خوی نیکو و مجموعه ای از هدف ها و ارزش ها نیاز دارند و برای رسیدن به این اهداف لازم است کودکان توانایی پذیرش مسئولیت داشته باشند.

حال ببینیم که مسئولیت چیست و چگونه می توانیم کودکانمان را مسئول پرورش دهیم. واژه مسئولیت از لحاظ لغوی به معنی توانایی پاسخ دادن و در عرف عام به مفهوم تصمیم گیری های مناسب و مؤثر است. پاسخ مناسب و مؤثر، پاسخی است که کودک را قادر می سازد تا به هدف هایی که موجب اعتماد به نفس او می شوند دست یابد یا به تقویت آنها بپردازد. تصمیم گیری مناسب در چارچوب هنجارهای اجتماعی و انتظارات خانواده و چه بسا جامعه از اوست، پس اتخاذ تصمیم بجا و مناسب موجب ایجاد روابط انسانی مثبت، افزایش ایمنی و موفقیت و آرامش و آسایش وی می شود.

کودک زمانی فردی مسئول به شمار می آید که با در نظر گرفتن هدف های خویش و نیازهای سایرین مانند افراد خانواده، مدرسه و جامعه عمل کند. والدین باید کودک را یاری دهند تا او به این ارزش ها برسد. والدینی که کودکان خود را با حس مسئولیت پذیری بزرگ می کنند، به موفقیت هایی دست خواهند یافت که آینده کودکشان را تضمین می کند. کودکی که با حس غیرمسئولانه و انتقادی بزرگ شود، اعتماد به نفس کمتری خواهد داشت. او به همه چیز با دید منفی می نگرد و در واکنش های خود و نحوه واکنش دیگران به خود پاسخ های غیرمنطقی خواهد داد.

یکی از مشکلاتی که کودکان در یادگیری مسئولیت دارند آن است که برخی اوقات تا زمانی که به پاداشی که سایرین قولش را به آنان داده اند نرسند به خشنودی درونی و شخصی دست نمی یابند. پس لازم به تذکر است که به آنان آموزش داده شود که همه پاداش ها را بلافاصله نمی توان دریافت کرد. به تدریج آنان پی می برند که انجام مسئولیت و احساسات خوش ناشی از آن، به هم وابسته اند. در آن هنگام است که نیاز آنان به پاداش های بیرونی (نظیر جایزه و تأیید دیگران) کاهش می یابد.

مسئول بودن، به این معنی است که کودک ناگزیر خواهد بود تصمیماتی بگیرد که زحمت دارد. بنابراین کودکی که از وی خواسته می شود وظایفی را انجام دهد، ممکن است اغلب مجبور شود که آن کارها را به جای فعالیت دیگری که سرگرم کننده یا خوشایندتر است انجام دهد و این کار موجب بلاتکلیفی یا دلخوری او از پذیرش مسئولیت های آتی شود. در این زمان والدین باید به کودکان بیاموزند که چگونه دست به انتخاب هایی بزنند که حتی ممکن است با انگیزه آنی، یا خوشحالی لحظه ای تعارض داشته باشد. بسیاری از کودکان خردسال رفتارهایی را بروز می دهند که در پی انگیزه آنی و زودگذر و ناشی از احساس ایمنی و اطمینان است. احساس امنیت، کودک را بر آن می دارد تا بی آن که نگران پیامدهای دردناک باشد احساساتش را ابراز کند.

مسئولیت امری ارثی نیست بلکه باید از طریق تجربه آموخته شود و این حس زمانی در کودک پدید می آید که به او مسئولیت داده شود، اثربخشی و بازخورد پاسخ های خویش را دریافت کند و در زمینه راه های گوناگون که در سایر موقعیت ها مناسب هستند اطلاعاتی داشته باشد.

می توان چیزهای زیادی از اشتباهات آموخت اما فرد چنانچه از کودکی نتواند یاد بگیرد که چرا کارش اشتباه بوده، یا به جای آن چه کاری می توانست انجام دهد، هرگز نمی تواند پیشرفت کند. پس برای کمک به کودکان در ابراز حس مسئولیت طی دوره کودکی و نوجوانی، والدین باید همچنان که درباره انتظارات خویش صراحت و ثبات دارند، بردبار و شکیبا نیز باشند.

رفتار مسئولانه کودکان می تواند قابلیت آنها را برای تصمیم گیری های مؤثر از زمانی به زمان دیگر و از کودکی به کودکی دیگر تغییر دهد. برای آموزش این امر مهم کودکان باید هرچه زودتر و تا حدامکان هرچه بیشتر فرصت های تصمیم گیری داشته باشند. آنان ممکن است به علت بی تجربگی، کمی سن و عدم اعتماد دیگران به آنها، این مرحله از تکامل را بدون هیچ تجربه ای پشت سر بگذارند.

تردید شخصی که در تصمیم گیری و مسئولیت پذیری در یک امر کوچک قادر به انتخاب نیست، سایرین را ناگزیر می سازد که مسئولیت انتخاب کردن را به عهده بگیرند. اغلب اوقات، انگیزه والدین این است که کودکان قادر نیستند آنچه را که می خواهیم به آنان بیاموزیم، فراگیرند. کودکان در این مواقع آنقدر ابراز رنج و ناراحتی شدید می کنند تا سرانجام خودمان مسئولیت انجام کارشان را برعهده می گیریم. با این کار فرصت یادگیری را از آنان می گیریم و آنچه را که موجب تکامل کفایتشان می شود از دست می دهند و دیگر مسئولیت انجام وظیفه ای که از آنان انتظار می رود را نخواهند داشت. پس والدین باید تحمل داشته باشند، عملکرد فرزندشان را آن طور که واقعاً هست ارزیابی کنند و تصمیماتی بگیرند که با نیازهای کودک سازگار است. والدین الگوی مسئولیت پذیری به حساب می آیند؛ والدین غیرمسئول نمی توانند مسئولیت پذیری را به کودکان خویش بیاموزند. والدینی که سایرین را مسبب مشکلات خویش می دانند متزلزل اند، فراموش کارند، بازیچه دیگران قرار می گیرند و از سایرین می خواهند که به جای ایشان تصمیم بگیرند. آنان برای کودکان خویش الگوی بی مسئولیتی محسوب می شوند و نمی توان مسئولیت را به کودکانی که والدین شان غیرمسئولانه عمل می کنند، آموخت.

کودکان با مشاهده طرز رفتار پدر و مادر با یکدیگر، مسئولیت پذیری را فرا می گیرند. چنانچه والدین در قبال هم احساس مسئولیت کنند و روش آزادانه، صادقانه و صریح در خانواده حکمفرما باشد، فرزندان بسیار آسان تر عهده دار مسئولیت می شوند. کودکانی که مشاهده می کنند والدین شان تعارض ها را به شیوه ای مسالمت آمیز حل می کنند، همان رفتار را الگوی خویش قرار می دهند. اگر انتظارات والدین از کودکان قاطع و صریح باشد پیوسته برحسب نتایج رفتار آنان عکس العمل نشان دهند، رفتار شایسته شان را با پاداشی تقویت کنند و به وعده های خویش وفا نمایند، کودکان معتقد خواهند شد که مسئولیت پذیر بودن فضیلتی محسوب می شود.

● چه زمانی می توان گفت، کودکان مسئول بار آمده اند

اینکه کودکان صرفاً از دستورات خوب پیروی می کنند، مسئول بودن به شمار نمی آید. مسئول بودن به این معنی است که کودک با توجه به تجربه خویش و آگاهی از انتظارات والدین و مربی موقعیت ها را ارزیابی کند و به طور مستقل تصمیم بگیرد تا براساس آن به انتخابی شایسته دست بزند. والدین و معلمانی که دائم به کودکان دستور می دهند و از این که می بینند آنان دستوراتشان را اجرا می کنند، به خود می بالند، لزوماً نحوه مسئول بودن را به کودکان یاد نمی دهند. کودکی که مسئولیت پذیری را آموخته است، ویژگی هایی دارد.

- وظایف تعیین شده خویش را بدون نیاز به یادآوری انجام می دهد.

- برای آنچه انجام می دهد، علت های منطقی دارد.

- از بین راه های مختلف، راهی را که زودتر به جواب و به هدف برسد برمی گزیند.

- آنچه را که قول انجام دادنش را می دهد، به پایان می رساند.

- بدون جر و بحث زیاد، به محدودیت هایی که والدین برایش قائل می شوند احترام می گذارد و آنها را رعایت می کند.
      
   

مشورت کردن با فرزندان و سپردن مسئوليت به آنان:

يکي از راههاي تربيت اجتماعي فرزندان، نقش دادن به آنان در تصميم سازيها و پذيرش مسئوليتها و ايفاي آنهاست. پيامبر اسلام صلی الله علیه و اله فرمودند: «الولد سيد سبع سنين و عبد سبع سنين و وزير سبع سنين1» يعني فرزند تا هفت سالگي سروري است که بايد مورد احترام و اطاعت قرار گيرد و خواستهاي صحيح او به نحو شايسته برآورده شود و در هفت سال دوم بايد در تحت تعليم و تأديب قرار گيرد ودر جهت رشد و شکوفايي استعدادهاي فطري او به آموزش و پرورش او همت گمارند و در هفت سال سوم وزير است، پشتوانه و پشتيبان است يعني کسي است که مي تواند مسئوليتي را بپذيرد و به عنوان مشاور مورد مشورت قرار گيرد و از فکر و انديشه او بهره برده شود.
لازمه ی چنين نامگذاري در هفت سال سوم، تربيت و آمادگي فرزند براي پذيرش مسئوليت در دوره ی قبل از آن است. بنابراين لازم است کودک اين آمادگي را در محيط خانه و ايام تحصيل در مدرسه کسب نمايد. مشورت کردن با فرزندان نوعي جلب مشارکت آنان بوده و موجب رشد و تعالي شخصيت آنان مي گردد چه با اين کار احساس مفيد بودن و مستقل بودن کرده و راه مبارزه با مشکلات و يافتن راه حل براي آنها در آنان شکوفا مي شود و اعتماد به نفس در ايشان تقويت مي گردد.
علاوه بر نظرخواهي از فرزندان نوجوان بايد انجام برخي از امور را نيز به آنان واگذار کرد تا خود را بنمايانند چه نشان دادن خود در دوره ی نوجواني بخصوص امري طبيعي است که اگر اين نياز به طور منطقي و صحیح ارضاء نشود به شکلهاي غير منطقي و نامعقول اشباع خواهد شد.
با سپردن برخي مسئوليتهاي مربوط به خانواده و يا امور شخصي خود فرزندان به آنها به تناسب سنشان، مي توان روحيه ی کارو فعاليت، مؤثر بودن، نظم و انضباط را در آنها به وجود آورده و حس مسئوليت پذيري و مهارتهاي تصميم گيري را در آنها تقويت نمود.