1.دریاچه گهر درشرق استان لرستان و در دامنه ارتفاعات اشترانكوه
2.دریاچه کیو در شمال غرب شهر خرم آباد
3.آبشار آب سفید الیگودرز در جنوب شرقی استان لرستان و در دامنه کوههای زاگرس و در کنار کوه بلند قالی کوه در بخش بشارت زلقی از شهرستان الیگودرز

سنگ نبشته

سنگ نبشته یک اثر تاریخی سنگی در شهر خرم‌آباد است. این کتیبه، به خط کوفی و بر قطعه سنگ بزرگی به ارتفاع سه و نیم متر نوشته شده‌است و قدمت آن به قرن ششم قمری و دوره سلجوقیان می‌رسد. این سنگ نبشته مربوط به دوره ملکشاه سلجوقی است و به سال ۵۱۳ قمری نوشته شده‌است.

 متن نوشته

کتیبه خرم‌آباد، به زبان فارسی و خط کوفی نوشته شده‌است و با جمله بسم الله شروع می‌شود. در این کتیبه، یکی از حاکمان سلجوقی به نام "امیر اسفهسالار کبیر، ظهیرالدین و الدوله، معین‌الاسلام، طغرل لتکین ابوسعید برسق" احکامی را درباره بخشش مالیات چراندن دام در چراگاه‌های شاپورخواست (خرم‌آباد) و ممنوع کردن برخی سنت‌های ناپسند می‌نویسد . سنگ نبشته خرم‌آباد در دوره پهلوی با شماره ۳۹۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید

دژ شاپورخواست یا قلعه فلک الافلاک

فَلَک‌الافلاک یا دژٍ شاپورخواست قلعه‌ای تاریخی در مرکز شهر خرم‌آباد در استان لرستان است. فلک‌الافلاک با نام قلعه دوازده برجی هم شناخته می‌شود. قلعه فلک‌الافلاک بر فراز تپه‌ای مشرف به شهر خرم‌آباد و در نزدیکی رودخانه خرم‌آباد قرار گرفته و چشم‌گیرترین اثر تاریخی و گردشگری درون شهر خرم‌آباد است.این بنا مربوط به دورهٔ ساسانیان است و به شماره ۸۸۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.

تاریخ ساخت بنا

در مورد تاریخ دقیق ساخت قلعه اطلاعی در دست نیست اما برخی شواهد تاریخی قدمت این قلعه را به دوره ساسانیان می‌رساند. ساسانیان شهری با نام شاپورخواست در حدود منطقه کنونی خرم‌آباد ساختند که بعدها ویران شد و در حدود سده هفتم هجری خرم‌آباد فعلی به جای آن بنا گردید. گمان می‌رود که قلعه فلک‌الافلاک همان دژ شاپورخواست باشد که در دوره ساسانی کاربرد حکومتی و نظامی داشته‌است.از قرن ششم هجری پس از ساخته شدن شهر جدید خرم‌آباد این قلعه نیز بنام خرم‌آباد معروف شد و احتمالا نام فلک‌الافلاک در دوره قاجار به آن اطلاق شده‌است.

 کاربری قلعه

این قلعه به لحاظ موقعیت استراتژیکی خود در قرن چهارم هجری قمری به عنوان مقر حکومت آل حسنویه و گنجور در زمان آل بویه در آمد همچنین خزانه حکومتی خاندان بدر در قرن چهارم هجری و مقر حکومتی اتابکان لر کوچک و والیان لرستان در دوره صفویه تا قاجار و سرانجام پادگان نظامی و زندان سیاسی در دوران پهلوی اول و دوم از مهمترین کاربردهای قلعه در گذشته محسوب می‌شود.

کاربری کنونی

این اثر ارزشمند در سال ۱۳۴۹ از ارتش به وزارت فرهنگ و هنر سابق واگذار و به شماره ۸۸۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. در سال ۱۳۵۴ با راه اندازی موزه مردم‌شناسی و مفرغ‌های لرستان بنا به موزه تبدیل شد. در سای‌های اخیر با مرمت نمای بیرونی و داخل قلعه موزه‌های باستان‌شناسی ، مردم شناسی، آزمایشگاه مرمت اشیاء، مرکز فروش تولیدات فرهنگی و چایخانه سنتی در این مجموعه فرهنگی تاریخی راه اندازی شده‌است.
 فلک‌الافلاک در زمان والیان لرستان
برج معروف به برج سلجوقی

بعد از این که شاه عباس صفوی شاهوردیخان را به قتل رساند و حکومت اتابکان لرستان را منقرض کرد ، حسین خان را به حکومت لرستان منصوب کرد و به وی لقب والی داد و بدین ترتیب دور جدیدی از حکام محلی در تاریخ به نام والیان لرستان شکل گرفت که آخرین آنها غلامرضا خان والی نام داشت . در این دوران به مرمت زیارتگاهها و ایجاد باغها و تفرجگاهها توجه شد و آثار معماری قابل توجهی چون پل گپ خرم‌آباد و حمام حسین خانی به یادگار مانده‌است ، و مسجد جامع خرم‌آباد نیز در این دوره به دستور سلطان حسین صفوی تعمیر شده‌است .

فلک‌الافلاک در زمان نادرشاه افشار

نادرشاه افشار چندین بار به لرستان لشکرکشی کرده و با شورشیان لرستان از جمله مظفرعلی بیک درافتاده‌است . مورخین این دوره در شرح مسافرتها و کشور گشاییهای نادر ذکری از قلعه فلک‌الافلاک به میان نیاورده‌اند ، شاید یکی از دلایل آن عدم اطلاق نام فلک‌الافلاک بر این دژ بوده‌است . به هر حال در عالم آرای نادری از قلعه‌ای نام می‌برد که مظفرعلی بیک در آن متحصن شده و آنرا به دوره طهمورث نسبت می‌دهد که در عالم آرای نادری ارتفاع برجهای آن را با برج های فلک‌الافلاک برابر و از متانت و رصانت پهلو بر سد سکندر توصیف کرده‌است و فاصله چهار شبانه روز ذکر شده از بروجرد تا قلعه مذکور با موقعیت جغرافیایی قلعه فلک‌الافلاک مطابقت ندارد.

فلک‌الافلاک در زمان قاجار

محمد علی میرزا معروف به دولتشاه در سال ۱۲۳۷ هجری قمری به حکومت کرمانشاهان و لرستان منسوب شد . قلعه که تا این زمان به حالت نیمه مخروبه درآمده بود و فقط توسط شخصی به نام میرزا ابوطالب خان مرمت مختصری در آن صورت گرفته بود به دستور محمد علی میرزا مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت و دیوانخانه و سربازخانه را نیز در پایین قلعه احداث نمود.قلعه فلک‌الافلاک در دوره قاجار به دلایل مختلف مورد توجه قرار گرفت و به صورت مقر حکومت و مرکز اداری و نظامی منطقه درآمد و رفت و آمد دولتمردان قاجار به قلعه بسیار صورت می‌گرفت که برخی از آنان ادیب و اهل قلم بودند و یاداشت‌هایی در باره قلعه از خود برجا گذاشته‌اند.برای مثال مسعود میرزا ظل السلطان ، فرزند ناصرالدین شاه که حکومت اصفهان را در دست داشت و مدتی هم حکومت لرستان به قلمروش افزوده شده بود ، ضمن سفری به لرستان در خاطرات خود ضمن اشاره به عظمت شهرهای باستانی لرستان مانند خاوه ، الش (الشتر) صیمره و جایدر می‌نویسد :
«    امروز از همه آن آبادی‌ها و از همه دولت‌ها و مکنتها جز بیغوله و تل خاکی باقی نیست فقط عمارت و چهار دیواری که در تمام لرستان می‌بینید شهر خرم‌آباد است که حقیقتاً اسم شهریت به او داده‌اند یک قصبه بزرگی است ، عمارتی از بناهای اتابکان لرستان مشهور به فلک‌الافلاک و هشت بهشت در شرق شهر لرستان بنا شده محمد علی میرزای مرحوم ملقب به دولت شاه ، این عمارت راتعمیر کرده و سربازخانه و غیره و غیره بسیار خوب ساخته اگر چه بعد از او هم شاهزادگان بزرگ حاکم شدند.هیچ کدام اقدامی برای آبادی این بنا نکردند نمی‌دانم جواب خلق خدا را چه خواهند داد من به جز تل خاکی چیزی ندیدم فوراً حکم به تعمیر انجام نمودم و بیست هزار تومان برای خرج آن بناها دادم.     »

در شماره ۳۴۳ روزنامه لرستان مورخ ۱۲۷۴ هجری قمری در مورد تعمیرات انجام گرفته در زمان احتشام الدوله نوشته‌اند که :
«    قلعه خرم‌آباد و باغ سروستان علی آباد که به مرور دهور از حلیی عمارت و آبادی افتاده و چنان قلعه بلند و باغ بهشت مانند ، بایر و بی رونق افتاده بود ، نواب مستطاب شاهزاده والاتبار احتشام الدوله دو سه سال است در صدد تعمیر آبادی آنجا برآمده‌اند تا در این اوقات تعمیر قلعه صورت اتمام و انجام یافته به طوری که به حسب شکوه و آراستگی و استحکام خیلی بهتر از اول شده و همچنین باغ سروستان اگر چه سروهای قدیم او از بی نظمیهای سابق اغلب خشکیده و مقطوع گردیده بود . ولی از سایر اشجار مثمره و غیر مثمره حسب الحکم نواب معزی الیه غرس نمودند و بالفعل باغ مزبور سبز و خرم و اشجار مثمره او نیز به ثمر نشسته کمال خضرت و صفا دارد.    »

بهترین توصیفی که از قلعه فلک‌الافلاک صورت گرفته و وضعیت آن را در دوره قاجار به خوبی نشان می‌دهد توصیفی است که احتمالاً توسط یکی از مأموران اعزامی به لرستان در حوالی سال ۱۳۰۰ هجری قمری در کتاب جغرافیای لرستان پیشکوه و پشتکوه به نگارش آمده‌است :
پنجره های بیرونی قلعه
«    در کنار بلده ، قلعه عمارات دیوانی واقع است ، اصل قلعه در بالای تپه واقع شده به قدر شصت ذرع ارتفاع دارد و سه طرف آن کوه و کمر است و راهی ندارد مگر از طرف دیگر که خاک است . قلعه را که در بالای تپه ساخته‌اند و حصار آن را بالا برده‌اند بیراه شده‌است . راه قلعه از جانب جنوبی تپه‌است و کمر را بریده از سنگ و گچ فرش کرده‌اند . در زمانی که ولات ( والیان ) در لرستان بدون رویه و بدون استحقاق استیلا داشته‌اند و به خیالات فاسده حرکت می‌کردند ، این قلعه چندان عمارتی نداشت جز دو سه برج که نشیمن بوده و حصار چند انبار ساخته بودند . در زمان خاقان مغفور ( فتحعلی شاه قاجار ) که دولت قوام گرفت ، حکومت لرستان تفویض به نواب محمد علی میرزای ( فرزند بزرگ فتحعلی شاه قاجار ) مرحوم شد . بالای همان تپه را عمارت و برج و خلوت متعدده و حصار محکم و حمام و غیره از جمله یک اطاق در سر برجی ساخته و فلک‌الافلاک نام نهاده‌اند و از تمام عمارات قلعه بلندتر است و مسلط است بر تمام شهر و بلوک خرم‌آباد . جایی با صفا بوده و اکنون تمام عمارات مخروبه شده و سقف اطاقها ریخته و نزدیک به انهدام است ، از زمان خاقان مغفور الی حال ، تعمیر درستی در این قلعه نشده و یک وقتی میرزا ابوطالب خان مرحوم اندک مرمتی کرد و در همان جا منزل داشته . بعد از آن سال به خرابی افزوده خاصه زمانی که چند سال قبل می‌گویند فوج همدانی در لرستان ساخلو بوده در همین قلعه منزل کرده اکثر تیرها را سوزانیده‌اند و حال آن که در لرستان هیزم قیمت ندارد ، بدون اغراق در بعضی از جاها از برای یک من چوب یک طاقی که با دویست تومان زده نمی‌شود ، خراب کرده‌اند . در میان قلعه ، در زمان قدیم ، چاهی که دهنه آن سه ذرع است ، کمر را تراشیده و سنگ را بریده به آب رسانیده‌اند و از سرابی که مابین تپه‌است به دلو آب می‌کشیده‌اند و از برای مصارف سکنه قلعه و باغچه و حمام ، مخارج زیادی به این چاه شده و از برای همان اوقات که ملوک الطوایف و بی نظمی در همه جا بوده‌است ، خیلی نافع و مفید بوده . قلعه یی هم در پایین این قلعه کشکولی شکل ساخته شده ، دور آن یک خمس فرسخ است و دو درب دارد . یکی به جنوب و دیگر به شمال باز می‌شود  بروج متعدده دارد ، یکی از آن بروج معروف به برج سنگی است که تماماً با گچ و آجر و سنگ تراش است ، بسیار متین و محکم است . در سال دوم فرمانفرمایی حضرت مستطاب والا ظل السلطان  دامت شوکته در بالای آن مختصر کلاه فرنگی مانند جای با روح و صفا ساخته و یک ثلث از بدنه و بروج قلعه که خیلی مخروبه بود تعمیر خوبی نمودند و بروج دیگر که مسمی به دوازده برج است نیز با سنگ و آجر ساخته شده و از این دوازده برج تا برج سنگی که تقریباً دو ثلث از بدنه قلعه‌است ، مخروبه‌است و تعمیر شده و اگر به همین زودیها تعمیر نشود منهدم می‌شود . عمارات دیوانی و توپخانه و سربازخانه و اصطبل توپخانه و چاپارخانه ، آسیاب و بعضی از اراضی مخروبه در میان این حصار است.     »

این نوشته ارزشمند نکات مبهم و زوایای تاریکی از وضعیت گذشته قلعه را تا حدودی روشن می‌کند ، توصیف حصار و ذکر اسامی برجهای قدیمی قلعه از جمله برج سنگی ، راه دسترسی ، محدوده حصار ، دیوانخانه ، به همراه گزارش و نقشه‌های هیئت چریکف و عکسهای قدیمی می‌توانند در به دست آوردن تصویری روشن تر و واقعی تر از دژ و قلعه فلک‌الافلاک نزدیک کنند . معین السلطنه که در سال ۱۳۳۴ قمری به نگارش جغرافیای لرستان پرداخته در خصوص قلعه فلک‌الافلاک نوشته‌است :
«    این قلعه از بناهای خیلی قدیم است ولی در هر عصر و زمانی تغییری در او پیدا شده و تصرفاتی در او شده ، قلعه مزبور در روی تپه‌ای که طبیعی است ساخته شده و تپه مزبور مخلوط به سنگ و خاک است و تقریباً سی ذرع ارتفاع دارد . بنایی که ساخته شده یک طرف او هم به بیرون بنا راه ندارد زیرا که سنگ است . ولی سه طرف دیگر به بیرون بنا چون خاک است راه دارد . برجهای بلند خیلی محکم داشته از جمله برجی که از تمام بروجات ارتفاع او زیادتر است مشهور به فلک‌الافلاک است . روی آن برج اطاقی بوده که سه درب داشته و منظره با صفایی بوده . رودخانه و باغات در پایین برج مزبور واقع ، بلوک شهر از طرف شمال و جنوب پیدا ، سایر بروجات هم اطاقهای متعدد در روی آنها ساخته بوده ، اندرونی و بیرونی و حمام و طویله و محبوسخانه در میان محوطه قلعه مهیا بوده.    »

 فلک‌الافلاک در سفرنامه‌ها

سرهنری راولینسون که در سال‌های ۱۲۴۹ تا ۱۲۵۵ قمری در ایران به سرمی برده و لرستان را به صورت کامل دیده‌است ، ضمن عبور از خرم‌آباد ، قلعه فلک‌الافلاک را چنین وصف کرده‌است :
«    صخره بزرگ و منفردی با محیط تقریبی ۹۰۰ متر قرار دارد . این صخره دارای شیب تندی است و در نزدیکی قلعه آن چشمه آبی جریان دارد . این قلعه خرم‌آباد است که در قسمت پایین دور تا دور آن دیوار دو لایه‌ای کشیده شده و قصری که بر بالای آن ساخته شده از استحکامات نیرومند برخوردار است . این کاخ که بانی آن " محمد علی میرزا " است ، ساختمان بسیار زیبایی است که در داخل آن استخر (حوض) بزرگی به طول ۶۰ متر و عرض ۴۰ متر قرار دارد که از چشمه آب می‌گیرد . کاخ و ساختمانهای مجاور آن همگی در داخل قلعه قرار دارند و ضمناً باغی نیز وجود دارد . خرم‌آباد که سردر پای قلعه و در سمت شمال غربی آن قرار دارد شهر جدید و کوچکی است که جمعیت آن تقریباً ۱۰۰۰ خانوار می‌باشد . رودخانه کم عمق و عریضی در جنوب شرقی شهر و قلعه که پایتخت اتابکان لر کوچک بوده در جریان است.    »

در سال ۱۲۵۷ هجری قمری زمانی که بارون دوبد جهانگرد روس از خرم‌آباد دیدن کرد قلعه را اینگونه توصیف کرد که با شش قبضه توپ از دژ قلعه دفاع می‌شده‌است ، به گفته وی پس از آن که محمد شاه قاجار به سلطنت می‌رسد بلافاصله دستور می‌دهد تا بخش اعظم توپهای ولایات مختلف ایران را در پایتخت متمرکز کنند ، اما به توپهای قلعه فلک‌الافلاک که از ایام محمد علی میرزا در این جا نصب شده‌اند دست نمی‌زند. ادموندز در ۷ سپتامبر ۱۹۱۷ (میلادی) در یادداشتهای سفر خود در مورد قلعه فلک‌الافلاک نوشته‌است :
«    کاخ و آنچه مربوط به آن است به صورت تأسف آوری رو به زوال است . سر طویله ، سربازخانه و توپخانه آن ویران شده‌است . حیاط کاخ که یک استخر مربع شکل در آن قرار دارد به آن خرابی نیست ولی وضع خوبی هم ندارد. یک ردیف اطاق که در شرق حیاط قرار دارند قبلاً دیوانخانه بوده‌است یعنی جایی که حکمران می‌نشست     »


فلک‌الافلاک در زمان پهلوی

در دوران پهلوی اول ساختمان‌هایی جهت اصطبل و سربازخانه و ستاد لشگر ۵ ارتش در محدوده حصار ۱۲ برجی احداث گردید که دو ساختمان از مجموعه ساختمانهای مذکور در محوطه سپاه باقیمانده‌است و ساختمان دیگر که معروف به ساختمان اصطبل بود در سال ۱۳۷۸ توسط سپاه پاسداران تخریب گردید . همچنین دو ساختمان دیگر از مجموعه ساختمانهای مربوط به آن دوره در محدوده فعلی دانشگاه لرستان باقی مانده‌است که یکی از آنها محل برگزاری کلاسهای درس در دو طبقه و در فهرست آثار ملی به شماره ۳۷۶۵ به ثبت رسیده‌است. قرینه همین ساختمان در سال ۱۳۷۳ توسط دانشگاه لرستان تخریب و به جای آن دپارتمان شیمی احداث شده‌است و ساختمان دوم یک طبقه‌است که به عنوان محل بانک از آن استفاده می‌شود . ساختمانها با طول شرقی غربی ساخته شده‌اند ، و علاوه بر اینها بنای دیگری از این دوران در محل فعلی باشگاه افسران باقیمانده‌است که به شکل نامطلوبی با آستری از سیمان سفید روی آن را پوشانده‌اند. ویژگی قابل توجه بناهای مذکور یک دست بودن با بافت تاریخی اطراف قلعه و نموداری از تاریخ یک دوره از معماری ایران است که آن را می‌توان معماری ایرانی - فرنگی نامید . با این حال ساختمانهای مذکور از ویژگیهای قابل توجه زمان خود برخوردارند که به طور کلی می‌توان به کاربرد پلان متقارن ، استفاده از درز انبساط ، آجرکاری پرکار به صورت برجسته در ساختمان دانشگاه و همچنین سقفهای شیروانی پوش نام برد .زیباترین ساختمان این مجموعه ساختمان دانشگاه است که توجه هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند . در دوران پهلوی اول مجموعه حصار ۱۲ برجی و قلعه به پادگان نظامی تبدیل گردید و قلعه فلک‌الافلاک تا سال ۱۳۳۰ به محل نگهداری مهمات لشگر ۵ مخصوصاً مین و مواد منفجره و مهمات تبدیل گردید که در همان سال مهمات ذخیره شده را خارج کردند و قلعه را برای پذیرایی تبعیدیها آماده ساختندقلعه فلک‌الافلاک در این زمان به محل نگهداری زندانیان سیاسی تبدیل گردید ، فضای داخلی تالارهای قلعه به همین منظور دستکاری شد . معروف است که در وسط تالارها کانالی کنده شده بود و زندانیان از دو طرف کانال در یوغهای خود پای در کانال داشتند . مهم‌ترین اتفاقییکه در سال ۱۳۳۸ خورشیدی اتفاق افتاد تخریب برج جدید ساز ( برج شمال غربی ) بر اثر زلزله بود. استفاده از قلعه به عنوان زندان تا سال ۱۳۴۷ ادامه یافته و در سال ۱۳۴۸ به مدت کوتاهی به بایگانی راکد ارتش تبدیل شد. در همین سال به عنوان یک بنای تاریخی به اداره فرهنگ و هنر لرستان واگذار گردید و به شماره ۸۸۳ در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت . در سال ۱۳۵۴ نمایشگاه منطقه‌ای مردم‌شناسی لرستان در این محل گشایش یافت و در سال ۱۳۵۶ با گشایش موزه مفرغهای لرستان به کار خود ادامه داد.
پس از انقلاب ۱۳۵۷

در سال ۱۳۶۳ پس از شروع جنگ و به منظور امنیت ، اشیای موزه جمع آوری گردید و پس از جنگ با مرمت بخشی از بنا نمایشگاه عکس و سنگ و سفال افتتاح گردید ، در سال ۱۳۷۶ موزه باستانشناسی افتتاح گردید ولی به علت ضعف در شرایط و امکانات مورد نیاز تا سال ۱۳۷۸ راه اندازی نشد . در همین سال بخش شمالی حیاط اول به چایخانه سنتی تبدیل گردید و در سال ۱۳۷۹ آزمایشگاه مرمت آن تجهیز و به بخش جنوبی حیاط اول به برج نوساز منتقل گردید ، هم اکنون موزه مردم‌شناسی آن در بخش جنوبی حیاط دوم راه اندازی شده‌است .

ویژگی‌ها

احداث بنا بر فراز صخره‌های سنگی و اشراف کامل آن بر دره تاریخی خرم‌آباد و نیز جاری شدن چشمه پر آب گلستان از دامنه شمالی تپه از ویژگی‌های اصلی بنا به شمار می‌آیند. از سوی دیگر نزدیکی بنا با غارهای پیش از تاریخ دره خرم‌آباد و دیگر آثار دوران تاریخی نظیر سنگ نبشته ، مناره آجری، آسیاب گبری، پل شاپوری و گرداب سنگی بیانگر پیوستگی تاریخی قلعه با آثار یاد شده می‌باشد.

نام‌شناسی

فلک‌الافلاک در لغت به معنای «سپهر سپهران» است. قلعه فلک‌الافلاک با نام‌های گوناگونی در طول زمان شناخته شده‌است. دژ شاپورخواست، سابر خواست، قلعه خرم‌آباد، دوازده برجی و کاخ اتابکان از آن جمله‌اند. قلعه خرم‌آباد از دوره قاجار به بعد با نام فلک‌الافلاک ضبط شده‌است. با توجه به اینکه ممکن است دوازده برجی، اشاره‌ای به دوازده برج فلکی باشد، ممکن است نام فلک‌الافلاک نیز از همین جا ریشه گرفته باشد.

معماری
برج جنوب غربی

معماری کنونی بنا، بیانگر الحاقات فراوانی است که در دوران‌های گوناگون به دان افزوده شده، بیشترین این تحولات مربوط به دوره صفویه تا قاجار می‌باشد. بر اساس مدارک تصویری تا حدود یکصد سال پیش بارویی دوازده برجی در پیرامون بنای فعلی وجود داشته، که اکنون آثار این برج از آن در محوطه شمال غربی قلعه، قابل مشاهده‌است. وسعت تقریبی بنا ۵۳۰۰ متر مربع، شامل ۸ برج دو صحن و ۳۰۰ جان پناه می‌باشد. ارتفاع بلندترین دیوار تا سطح تپه ۲۳ متر و مصالح آن از سنگ آجر، خشت و ملات گچ و آهک است. ورودی بنا به سمت شمال و در بدنه برج جنوب غربی تعبیه شده که پس از گذر از راهرو ورودی به حیاط اول وصل می‌گردد.ورودی قلعه فلک‌الافلاک در جبهه شمالی و در برج جنوب غربی به عرض ۱۰ متر و ۲۰ سانتیمتر و ارتفاع سه متر ساخته شده و در ساخت این بنا از مصالحی چون خشت، آجر (قرمز و بزرگ)، سنگ و ملات استفاده شده‌است. پلان بنای این قلعه تاریخی به صورت هشت ضلعی نامنظم است.

حیاط اول

ابعاد این حیاط که جهت شمالی ، جنوبی طراحی شده ۲۲/۵×۳۱ متر است. پیرامون آن از چهار برج تشکیل شده که دو برج آن در شمال و شمال غربی و دو برج دیگر در جنوب و جنوب غربی قرار دارد.
حیاط اول قلعه

حمام قدیمی

حمام قلعه در ضلع شمالی حیاط اول و در نزدیکی چاه قلعه قرار داشته‌است . این حمام تا اواخر دوره قاجار قابل استفاده بوده و اکنون آثاری از آن مانند تنبوشه‌های سفالی، نقش‌های آهک بری و کانال‌های زیر زمینی قابل مشاهده‌است.

 چاه قلعه

در شمال شرقی حیاط اول و در پشت یک طاق نمای بلند، چاه آب قلعه قرار دارد. عمق این چاه که بیشتر آن با برش صخره به سرچشمه آب گلستان راه یافته نزدیک به ۴۰ متر است. در گذشته آب مورد نیاز ساکنین دژ از همین چاه تامین می‌شده‌است و اکنون نیز قابل بهره برداری است.

حیاط دوم

ابعاد این حیاط در جهت شرقی ، غربی طراحی شده ۲۱×۲۹ متر است و همانند حیاط اول از چهار برج تشکیل می‌گردد. در چهار جهت این حیاط تالارهای بزرگی قرار دارد که به یکدیگر راه دارند و اکنون به موزه تغییر کاربری یافته‌اند. از نکات قابل تامل در معماری بنا ،وجود گریزگاه مخفی در ضلع جنوبی و فضاهای زیر زمینی در ضلع شمال و شرق آن می‌باشد.

قلعه در متون تاریخی

در متون تاریخی از قلعه فلک‌الافلاک با نامهای گوناگونی مانند دژ شاپورخواست ، دز بر ، قلعه خٌرمآباد ، قلعه دوازده برجی از آن یاد شده‌است. فلک‌الافلاک که در لغت به معنی سپهر سپران یا فلک نهم است عنوانی ایت که در دوره قاجار به این بنا اطلاق شد و اکنون نیز به همین نام مشهور است.

 مرمت قلعه

در نیمه ابتدایی سال ۱۳۸۹ فصل اول مرمت قلعه فلک‌الافلاک با هدف حفاظت و مرمت این اثر باستانی از طرف سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان لرستان به اتمام رسید.در این طرح مرمت آبروهای کف حیاط با سنگ تراشیده شده به ضخامت ۶ سانتیمتر، بندکشی و تعویض آجرها، دوباره چینی کنگره های تخریب شده و قوس طاق های قلعه و همچنین مرمت مهار در و پنجره های ورودی قلعه به اتمام رسید.

باتوجه به اهمیت این بنا یه تاپیک مجزا براش درنظر گرفتم وتوی قسمت جاذبه های تاریخی لرستان  نذاشتمش

معنای نام کرج


در لغت نامه دهخدا، کرج به معنی تباه کردن نان و کره، برآوردن و یا پارچه را گویند که از گریبان بیرون آوردند. در کتاب برهان قاطع نیز به معنی تراشه خربزه و هندوانه است. شاید منظور از این معنی این باشد که دره کرج چون تراشه ای در دل کوهستان های تراشه ای شکل قرار گرفته است. در فرهنگ نفیسی، کرج به معنی گوی، گریبان، چاک و شکاف آمده و آن رودخانه ای است که در کوه های شمال غربی ری جاری می شود و بلوک شهریار و ساوجبلاغ را مشروب می سازد و نام دهی است در کنار این رودخانه که پادشاهان قاجار در آنجا بنا ها و قصر های عالیه بر پا کردند. به گفته دهقان، معانی کرج در بین فرهنگ ها و محققین، متفاوت است ولی طبق گویش و زبان اصلی این منطقه که زبان تات بوده، کرج از لغت کاوک (کاواک) به معنای میان تهی ماخوذ شده که در میان دره کرج واقع شده است. اگر ریشه لغت کرج را از کراج بدانیم به معنی بانگ و فریاد است که به اعتقاد کارشناس پژوهشی سازمان میراث فرهنگی کرج، با سابقه تاریخی آن ارتباط پیدا می کند، زیرا در تپه های معروف آتشگاه و کلاک، قلعه دختر شهرستانک و کوه های مراد تپه که برای خبر رسانی و دیده بانی، آتش افروزی می کردند، بدین وسیله مردم را از هجوم و حمله دشمنان با خبر می ساختند. دهقان می گوید: لفظ کرج در کتب مختلف از کلمات کرژ به معنی کوهپایه است اما در بین مردم به معنی قایق بزرگ و لنج که از لغت کراجی و کرجی گرفته شده است.

زبان و گویش مردم کرج

بر اساس تحقیقات و منابع موجود، گویش مردمان قدیم کرج، تات بوده است. کارشناس پژوهشی سازمان میراث فرهنگی کرج در مورد گویش تاتی می گوید: تات ها و تالشی ها دو تیره ایرانی هستند که در کناره های غربی دریای خزر و آذربایجان شرقی زندگی می کردند. زبان تاتی در زمان های گذشته گسترش بسیار داشته و همه مردم آذربایجان و قزوین را در برمی گرفته که پس از اشاعه زبان ترکی به تدریج تاتی از میان برداشته شد و تنها ساکنین چند آبادی، این زبان را نگهداری کرده اند. مردم اشتهارد کرج از شاهی به نام تات که روی کلاهش دو شاخ بوده که احتمالا همان کوروش است، یاد کرده و می گویند اهالی در روزگار باستان به پیشواز این شاه رفته و آن پادشاه، بستگانش را در این دهکده ساکن می کند و با این کار زبان شان تاتی می شود. اکنون که پس از گذشت سال های زیاد، کرج از باغ شهری ییلاقی به کلانشهری بزرگ تبدیل شده و مفاخر و مشاهیر بزرگی را در شجره نامه خود جای داده، حال که دیگر کرج، ده و آبادی نیست و حتی نمی خواهد شهرستان هم باقی بماند، جای ریشه های سنتی و آثار باستانی برای مردمان این دیار کهن که استان البرز شدن را انتظار می کشند کجاست؟ به راستی چند نفرمان با آثار تاریخی این شهر، هر چند اندک آشناییم؟

آسیه چهارباغی
روزنامه رسالت